ترس مردان از جهان فمینیستی یا تنهایی در جهان زنانه

فیمینیسم یا مونث‌گرایی ، موضوعی ست که جامعه‌ی کنونی ما را در قرن بیست ویکم دچارترس می‌کند . این ترس البته فقط شامل مردان نمی‌شود بلکه زنان را نیز می‌ترساند . ترس از دست دادن جهان مردانه برای زنان و از دست دادن جهان زنانه برای مردان البته چیزی نیست که به صراحت بیان شود و زنانی که به دنبال مسائل حقوق زنان هستند به صراحت اعلام می‌کنند که آن‌ها فمینیست نیستند ویا تعریف می‌کنند که فمینیسم شاخه‌های گوناگونی دارد و در جامعه‌ی ما بد فهمیده‌شده است . این درست که فمینیسم مثل هر مکتب فکری دیگری شاخه‌ها و نظریات گوناگونی به خود گرفت اما ذات آن یکی ست؛ توجه به امکانات بالقوه وذات زنانه.

فیلم شهر زنان ، ساخته‌ی  فیلم‌ساز حیرت‌انگیز ، فدریکو فلینی به زیبایی ومهارت استادانه‌ای ، بیان‌گر مسائل اجتماعی دوره‌ی ساخته شدن فیلم ، سال‌های دهه‌ی شصت است. مرد در کوپه‌ی قطاری که به شدت لرزش دارد روی صندلی چرت می‌زند و با تکان‌های قطارچرتش پاره می‌شود اما جهان خواب را از دست نمی‌دهد .خواب اومعلق بین افکاربیداری (خوداگاه) وجهان ناپیدای ذهنش است . و مرد در اعماق خواب‌هایش به دنبال زنی کشیده‌می‌شود که در صندلی روبرو نشسته و احتمالا زیبایی‌اش در یکی از پاره شدن‌های گاه‌به گاهی چرتش توجه او را به خود جلب کرده‌است .مرد از قطار پیاده می‌شود وبه دنبال زن راه می‌افتد اما زن ، هم به خاطر ذات زنانگی‌اش که سراسر رازآمیز و مبهم است و هم به خاطرنوع نگاه و اعتقادش - که مرد احتمالا به خاطر مجله‌ای که در دست زن است، چنین می‌اندیشد - او را به جهانی سراسر شگفتی می‌برد.جهانی که نه تنها مرد در آن بیگانه است بلکه  از دیدگاه خودش دشمنی بالقوه محسوب می‌شود.

در تالاری که مرد به آن پا می‌گذارد در نگاه اول مردی دیده‌نمی‌شود و بیننده‌ی خوش‌خیال به این فکر می‌کند که شاید کلید ماجرای فیلم  در همین ورود بی‌اجازه‌ی مرد به تالار زنان باشد. اما خیلی زود بیننده و از جمله مرد، حضور مرد دیگری را آن‌جا می‌بیند. مردی که البته چنان آن جهان برایش بدیهی ست که نمی‌تواند کمکی به شخصیت اصلی بنمایاند و مرد این چنین و به دنبال زن مورد علاقه‌اش به تالارهای گوناگون کشیده‌می‌شود.

تالارهایی که در هرکدام ازآن‌ها زن‌ها به نوعی  مشغول بررسی جهان مردانه هستند و رها شدن از قید وبندهایی را که مردان به آ‌ها تحمیل کرده‌اند ، تعلیم می‌بینند. تا این‌جا مرد هنوز بر خلاف بیننده‌ی مضطرب نگران چیزی نیست و حتی به یکی از از زن‌ها می‌گوید که او حرفهای آنان را می‌فهمد و خودش هم یک فمینیست است.موضوعی که در طول فیلم و با برخورد با زنان خشن، کم‌کم او را دچار نوعی شک می‌کند که آیا اصلا می‌تواند طرفدارچنین عقیده‌ای باشد یانه ؟ تا آن‌جا که در آخر فیلم وقتی با مرد دیگری که به شدت مخالف این  نظریه و از طرفی بسیار شیفته‌ی زن‌هاست مواجه می‌شود و مرد از بدی‌های زنان داد سخن می‌دهد همچنان در سردرگمی باقی مانده و نمی‌تواند پاسخ صریح طرفدارانه‌ای به سخنان مرد بدهد. جهان فمینیسم ، برایش چون جهان خواب سراسر معماست.خوابی که که او را از فضایی به فضای دیگر سُر می‌دهد و تنها وقتی متوجه دشمنی زن‌ها با خودش می‌شود که می‌بیند  زنی که به دنبال او تا این‌جا کشیده شد،  در جمع دوستانش به صدای بلند او را مورد سرزنش قرار می‌دهد. زن این سخن اورا که "من خودم طرفدارفمیست هستم"  را بر خود او فاش می‌کند و در آن جنبه‌ای از ریاکاری و این‌که هرگز زن‌ها را جدی نمی‌گیرند ، قلمداد می‌کند و درست از همین‌جاست که خواب وخیال خوش مرد در کشیده‌شدن به دنبال زن،  تبدیل به کابوسی هولناک می‌شود .کابوسی که رهایی مرد از آن غیرممکن است و او در هر موقعیتی که باشد خود را در محاصره‌ی زن‌ها می‌یابد . حتی اگر زنی ظاهرا خواسته باشد به او کمک کند در اصل قصد سوء استفاده و فریب او را داشته است. درست شبیه موقعیتی که اغلب زن‌ها در جامعه در مواجهه با مردها دارند. صحنه‌ای که زن‌ها با سه اتومبیل اسپورت او را تعقیب می‌کنند و او پیاده جلوجلو آن‌ها راه می‌رود و هرچند گام می‌ایستد و اعلام می‌کند که از آن ها نمی‌ترسد بسیار شبیه مزاحمت‌هایی ست که جهان مردانه گاه وبیگاه برای زنان تنها و بی‌دفاع اعمال می‌کند و مرد سرانجام پا به گریز می‌گذارد اما زن‌ها همه‌جا هستند و خیال آن‌ها یا خودشان از او دور نمی‌شود.

معمای فمینیسم و موضوع عشق به زن ، که در قرن نوزده احتمالا یکی از پیچیده‌ترین و جنجالی‌ترین موضوعات جوامع اروپایی بوده با خلاقیت استادانه‌ی فلینی چنان به زیبایی و روانی گشوده می‌شود که از یکسو ترس مردان از جهان زنانه و از دست رفتن جسم  وعشق زنانه را تداعی می‌کند و از سوی دیگر ایمان راسخ زنان را به آن‌چه فمینیسم نامش نهاده اند ودر عین حال هنوز نمی‌دانند که ذات فمینسم چیست، زیر سوال می‌برد.

در فیلم فلینی رازگونگی خواب وجهان زنانه دست به دست هم داده وبه زیباترین شکل ممکن و با بیان بصری زیبایی با استفاده از قلمرو خواب به عمق این نگاه نقب زده .عوض شدن‌های سریع فضای فیلم ، از موقعیتی در موقعیت دیگر قرار گرفتن و دست یافتن و نیافتن ، سر در نیاوردن از اتفاقات پیرامون ، همه اقتضای جهان خواب است درست مثل جهان تازه پا به عرصه گذاشته‌ی فمینیسم.

---------------------------------------------------------------------------------

پ ن : معرفی  وبلاگ، طومار شرزین به وردپرس نقل مکان کرد. نوشته های ایلنان را اینجا بخوانید.

اسماعیل خویی و جایزه ادبی روکرت

ناگاه
سنگی شدم رها شده بر سطح صيقلينه‌ای از يخ‌،
با دانشی‌، چو دانستن‌، رام ،
كه ، مثل عشق طعم گوارايی از پذيرفتن داشت ‌،
آميخته
به حس‌ بی‌كرانه‌يی از رفتن

اسماعیل خویی، برای اهالی ادب  نام آشناست.شعر او نشانه ای از پیوند عمیق بین زیبایی شناسی و ریشه دراعماق است. اعماقی که تمام مردم این جغرافیا را دربرگرفته، با خصوصیات فرهنگی، پیشینه ی تاریخی، عشق ها ، رنج ها ، زخم ها و شادی ها . شعر خویی زبان من و توست ، زبانی از ماست که خود در سخن گفتن با آن گنگ و الکن می شویم اما خویی در شعرش به این لایه ها نقب می زند و راز زبانمان را بر ما می گشاید.

اسماعیل خویی که  حالا در مهاجرت به زبان جغرافیایش سخن میگوید، ترجمان دردهای ما برای جهانی خارج ازین جغرافیاست. او حالا چون بسیاری از هنرمندان این مرزو بوم که به تبعیدی خود خواسته تن داده اند، در سکوت ، دریچه های شعرش را به روی ما می گشاید. اهمیت این جایزه نه تنها باعث سرور ماست که روزنه ای ست به سوی ادبیات ما برای جهانی شدن.

اسماعیل خویی که به عنوان شاعری که با اندیشه های آزادیخواهانه - سیاسی شناخته شد، هیچ گاه در برابر رنج اجتماعی وسیاهی فراگیر جامعه سکوت نکرد:

یک قطره نور
در سلطه ی لجن
رو به ابتذال می رود
بیشتر بخوانید.
پ ن : منصوره  در  زخمه می نویسد، وبلاگی که تازه به جهان اینترنت پا گذاشته است. تولدش را به دنیای مجازی تبریک می گویم.

مرد صد تومانی

این ماجرا ، داستان نیست ؛ واقعیتی‌ست ریشه‌کرده در سرطان وتراول

مرد از سایه گذشت و به آفتاب کم‌رمق پیاده‌رو خود را رساند. کلاه کشی‌اش را تا زیر ابروها پایین کشیده‌بود و از تمام صورتش فقط لب و دهانش پیدا بود، چشم‌هایش را عینک تیره‌ی آفتابی پوشانده‌بود. مرد دیگر روزنامه‌ی تاشده را در دست تکان داد و نزدیک شد. دو مرد با هم دست دادند. مرد روزنامه‌ی تاشده را به طرفش گرفت. آن یکی دستش را کمی نزدیک برد که بگیرد ، اما در نیمه‌راه پشیمان شد و باز دست را به جیب فروبرد.گفت:

-  می‌دونی ، مجبورم.

مرد که هم‌چنان روزنامه‌ی تاشده را روبه اوگرفته‌بود گفت:

-  فکرشو نکن.

داشت فکر می‌کرد که این مرد را جایی دیده،داشت در ذهنش دنبال نشانه‌ای بر شناسایی‌اش می‌گشت ، آن یکی اما او را شناخته‌بود که گفت :

-   می‌دونم...این‌ کار کثیفیه! می‌دونم چی فکر می‌کنی .اما اگه مشکل منو بدونی این فکرو نمی‌کنی.

مرد روزنامه‌ی تاشده را کمی بیشتر به او نزدیک کرد :

-  حرفشو نزن...تو نبودی یک نفر دیگه . این روال کاره. تقصیر تو نیست. این کار هم مال من نیست ، مال یه بنده‌خداییه که عجله داره.

مرد روزنامه‌ی تاشده را گرفت و با خجالت تایش را باز کرد. نگاهی به تراول صدتومانی لای آن انداخت و تای دیگری به روزنامه داد و زود در جیب بغل پالتویش تپاند. گفت:می‌دونم جایی حرفشو نمی‌زنی .تو همچین آدمی نیستی .

مرد که روزنامه را داه‌بود و دستش خالی شده‌بود ، کف دست‌هایش را به هم مالید ، بعد دستش را دراز کرد و با او دست داد :

-  من همین الان هم یادم نمی‌آد از چی حرف می‌زنی .

-  ممنونم، خداحافظ

-  به امیدِ...  خواست برود که مکث کرد :راستی مجوز کتاب حله دیگه؟

مرد که هم‌چنان سر به زیر داشت و می‌خواست از آفتاب پیاده‌رو بگذرد تا به سمت سایه‌ی خیابان برود گفت: خیالت راحت باشه.

-  تا قبل از تعطیلات؟

پای راستش را از جدول پایین گذاشت: خیلی قبل از تعطیلات، تو همین هفته آماده‌اس.

دو مرد از هم جدا شدند و هر کدام به راه خود رفت. مردی که تراول صد تومانی را لای روزنامه‌ی تاشده گذاشته و تا این‌جا  آورده‌بود داشت در ذهنش مرور می‌کرد .داشت فکر می‌کرد که آن‌قدر که خیال می‌کرد سخت نبود .

روزی در دفتر نشری،از دوستی که آن‌جا نشسته‌بود، پرسید که هر کتاب تقریبا چقدر طول می‌کشد تا مجوز نشر بگیرد ؟ و آن دوست که کار کشته‌ی صنعت نشر بود پاسخ داده‌بود که معلوم نیست و در جواب او که پرسیده بود راهی برای زودتر آمدن مجوز نیست ، سیگارش را در زیر سیگاری تکانده‌ و گفته‌بود :

-  چرا راهی هست ، به خصوص که این کتاب ،شعر و داستان نیست که سخت‌گیری خاصی داشته باشد .

همان‌جا گوشی تلفن را برداشت وبا کسی که در آن سوی خط حرف می‌زد مشخصات کتاب را داد. کارمند اداره‌ی فخیمه از آن سوی خط  چیزی گفته‌بود که دوست آن مرد دمی گوشی را نگه داشت ، کمی حرف زد بعد تشکر کرد و گوشی را گذاشت.مرد صبورانه نگاهش می‌کرد . آن دوست ، سیگارش را خاموش کرد و گفت : -  شانس آوردی . کتاب دست یه بنده خداییه که اهل این کاره ، معروف به تراول صدی . فقط هم تراول صدی می‌گیره ، نه هیچ شکل دیگه‌ای و باید لای روزنامه‌ی تاشده باشه . مرد پرسیده‌بود که چه شانسی ؟ و دوست پاسخ داده‌بود : اگه می‌افتاد دست اون کله‌گنده‌هایی که حقوقای بالای یه میلیون دارن فکر می‌کنی چقدر باید می‌دادی؟

او همان‌روز ، پول‌های جیبش را جمع کرد.هفتاد تومان می‌شد.رفت بانک و سی تومان دیگر برداشت، همان‌جا یک تراول گرفت و یک روزنامه . صفحه‌ی آگهی روزنامه را جدا کرد و تراول را لایش گذاشت تا سرقراری برسد که دوستش هماهنگ کرده بود.حالا که داشت از سمت آفتاب پیاده رو به دفتر دوستش برمی‌گشت،مثل همان مرد ، دست‌هایش را در جیب‌های کتش فرو برده‌بود ودلش می‌خواست کلاه و عینکی هم می‌داشت.به دفتر که رسید، ماجرا را برای دوستش تعریف کرد و او گفت:راست می‌گه، مشکل بدی داره،بیمار سرطانی دارن،مجبوره.

مرد به چیزی فکر نمی‌کرد،فقط به دوستی فکر می‌کرد که قول چاپ کتابش را تا قبل از تعطیلات داده بود،کتابی که نویسنده‌اش سرمایه‌گذاری کرده و روی فروش قبل از سال حساب می‌کرد.  

یاد آن نگاه

سال بد ، سال زخم ، سال درد ، سال متمایزکننده‌ی راه هرکس از دیگری، سال شناخت ، سال برافتادن پرده‌ها ،سال فریاد، سال خشم، سال خروش ، سالی که در آن برای اولین‌بار درخانواده‌ها به خاطر نوع نگاه و تفکرات مختلف جدایی‌هایی ایجاد شد . سالی که تاریخ ما باور کرد که گروهی هستند در پشت چادر و مقنعه که فکرمی‌کنند ، که فکرشان فقط تزیینی نیست ، که جانشان را گاه در راه عقیده‌شان نثار می‌کنند . سالی که جوان‌هایی که سال‌‌ها فقط نگاه بودند و خشم ، بی‌ترس سر در راه عقیده گذاشتند . سالی که دانستیم بنیادگرایی و تعصب هنوز هم در این ‌جا نفس می‌کشد ، سالی که گاو خشمگین سم برزمین کوفت و بارش‌زمستانی‌اش را از ما دریغ کرد اما از بارش اشک چشم فراوان مادران ، دل‌های بسیاری صیقل یافت . سالی که بی‌تفاوتی ‌برای هیچ‌کس معنایی نداشت . سالی که همه به ارزش تاریخ پی بردیم . سالی که دانستیم مطالعه، در ذهن کسی دیگر نه کاری از سر تفنن که نیاز اصلی زندگی ست ، چیزی کنار نان و آب و حتی مهم‌تر از آن . سالی که تاریخ شکل عریان خود را به ما نشاند ، تاریخ دوار درد و رنج ما .

تاریخ اما با تمام خشونتش ، گاه آن روی خود را هم به ما نشان می دهد ، رویی که در آن چون ناظری با چشم‌های معصوم نگاه می‌کند تا قضاوتمان کند . امسال این نگاه در چشم‌های دختری به بار نشست که هرگز نسل من آن نگاه ، آن نگاه معصومانه هنگام فرو افتادنش بر زمین را فراموش نخواهد کرد . آن نگاه این‌جاست ، حک شده در پس پشت ما ، تا به یادمان بیاورد که چه معصومیت‌هایی بر زمین ریخت . نگاهی که به یادمان می‌آورد آن چشم‌ها هنوز منتظرند . منتظر ما .درست مثل لبخندهایی که بر خاک افتاد .

من امسال را و سال‌هایی را که ازین پس آید ، با آن نگاه مانده در درونم سپری می‌کنم،جانی که در آخرین لحظات حیات تمام وجودش را در چشم‌ها ریخت تا به یادمان بیاورد که نباید فراموش کنیم. تاریخ با آن نگاه معصوم ما را دنبال می‌کند . من به دنبال راز آن نگاه خواهم گشت و با آن زندگی خواهم کرد .

نوروز بر همه شادمانه و سرخوش .

بندباز

نه حوصله‌ای هست برای نوشتن و نه مجالی بر وب‌گردی. در طول سه سال و اندی که مشغول وب‌نویسی شده‌ام ، بارها شده که مخاطبینم تغییر کرده‌اند یا من سمت و سوی وب‌گردی‌هایم عوض شده .در این تغییر و تحول دلایل مختلفی مثل فضاهای فکری و نوشتاری متفاوت ، دغدغه‌های متفاوت نگریستن ، رفتن بعضی دوستان از فضای وب و تعطیل شدن خودخواسته‌ی وبلاگشان ، گم‌شدن وبلاگ من برای برخی دوستان و گم‌شدن وبلاگ دوستان دیگری برای من و خیلی چیزهای دیگر دخالت داشته. اما آن‌چه در این چند ماه اخیر اتفاق افتاده ، بی‌سابقه بوده‌است. اصلا در این چند ماه اخیر همه چیز بی‌سابقه بوده‌است . در این چند ماه در ابتدا به خاطر تغییر فضای وب از بلاگفا به وردپرس خیلی از دوستانم را از دست دادم . هنگام اسباب‌کشی به سمت وردپرس البته این را خوب می‌دانستم اما ماندن در بلاگفا دیگر امکان نداشت. نوشتن در فضای آن سایت مثل زندگی در اتاقی با دیوارهای شیشه‌ای بود . دخالت‌های نابه‌جای مدیر محترم این سایت هرچند گریبان مرا نگرفت اما می‌دیدم وبلاگ دوستانم را که چگونه یک‌دفعه از گردونه حذف می‌‌شوند، بی‌آن‌که به نویسنده‌اش هشدار باشی برسد.گم شدن وبلاگ یکی از دوستانم در بلاگفا که وقتی به آدرسش می‌رفتی نوشته‌ای می‌آمد که این وبلاگ حذف شده و لطفا اگر مایلید برایش نام نویسی کنید و شنیدن صحبت‌های آن دوست که چرا مدیر بلاگفا چنین بلایی را بر سر او آورده است مرا مصمم به رفتن کرد . ناگهان دریافتم در جایی می نویسم – هر چند چیز خاصی نمی‌نوشتم – که پسوردش را مدیر سایت دارد و حریم خصوصی را نادیده می‌گیرد . درست مثل خانه‌ای که آدم در آن زندگی می‌کند و بعد ناگهان متوجه شود که صاحب‌خانه کلید خانه را دارد و وقت‌هایی که نیستی ، سر می‌زند و سایلت را زیر و رو می‌کند و به نوشته‌ها و پیام‌هایت سرک می‌کشد. در این تغییر وبلاگ دوستان زیادی که آشنایی با گوریدر نداشتند یک‌دفعه عطای دمادم را به لقایش بخشیدند . بعد خود نوشته‌ها بود . در فضایی که اکثر سایت‌ها از تب و تاب‌های سیاسی می‌نوشتند و فضای ادبی تحت تاثیر اختناق حاکم قرار گرفته‌بود ، دوستان ادبی‌نویس ، یا چنان ادبی نویس باقی ماندند که انگار اصلا در این فضا زندگی نمی‌کنند و یا چنان صفحه‌شان تبدیل به اخبار و حوادث روزانه شد که خود به خود راهمان از هم جدا شد . تنها ماندند تعدادی انگشت شمار دوستان وب‌نویس که سعی می‌کردیم دغدغه‌هایمان را حفظ کنیم . دغدغه‌های واقعی‌مان را . دغدغه‌ای که ناشی از سعی ما برای پل زدن به آن‌چه نامش را تفکر ، اندیشه، هنر یا ادبیات می‌گذاریم و شرایطی که در آن زندگی می‌کنیم. با این معدود دوستان همچنان دمادم را سرپا نگه داشته و می‌نوشتم اما این اواخر اتفاق دیگری افتاد . اکثر دوستانم با داس سرد فیلتر از فضای ایرانی اینترنت خارج شدند . اگر به پیوندهای سمت راست بروید می‌بینید که چندین نفر وبلاگ یا سایتشان شامل این حذف خشونت‌بار شده . برخی حوصله داشتند و وبلاگ‌های جدیدی زدند که آن‌ها هم فیلتر شد و برخی هم‌چنان به راه خود می‌روند البته نه این‌که آن‌ها خوانندگانشان را از دست داده‌باشند بلکه برعکس ، خوانندگان بیشتری را هم به سوی خود جذب کرده‌اند . چون منع از دیدن یا خواندن ، همواره میل سیری ناپذیر دیدن و خواندن را به دنبال دارد اما در این میان من مانده‌ام معلق میان زمین و هوا . مثل بندبازی که ناگهان در وسط بازی به بی‌معنایی کارش پی‌برد ، به بی‌هودگی عبورش از روی بند ، و درست همان‌جاست که بندباز نه راه پس دارد و نه راه پیش . در آن موقعیت معلق ، نه می‌تواند نمایش بندبازی را تمام کند و نه توان به عقب رفتن را دارد. اما تعادلش را نگه می‌دارد که سقوط نکند . او روی یک بند می‌ایستد و تنها می‌تواند خودش را از پرتاب شدن نجات دهد چون هنوز نمی‌داند چرا دچار این حالت بی‌هودگی شده و یا این‌که اصلا چرا باید بندبازی کار پوچی باشد . او میخکوب شده روی همان بند و همان‌طور قفل شده می‌ماند .
حالِ من این روزها ، حال همان بندباز قفل شده است . نه می‌توانم بنویسم و نه می‌توانم ننویسم . نه می‌توانم نوشته‌های دوستانم را نخوانم و نه می‌توانم بخوانم . اخبار را دنبال می‌کنم و نمی‌کنم. بندباز قفل شده روی یک نقطه تا کی می‌تواند در همان حالت بماند ؟ رفتن ، برگشتن ، یا پرتاب شدن ، سرنوشت او بالاخره یکی از این سه راه خواهد بود .

شهر گناه

عکس های فیلم شهر گناه .

نظرسنجی وبلاگی

ویرایش پست :
 دوست وب نویس که کامنتشان با جمله ی تقریبی : "من برای همسرم کتاب فلان و فلان را خریدم ، شاید بخواهد ترجمه کند ."را دست مایه ی این پست قراردادم .ناراحت شدند و  موضوع را خانوادگی نمودند . به همین دلیل و با پوزش از دوستانی که حالا نظر سنجی را می خوانند ،  جمله ی دیگری  را به نظر سنجی می گذارم .در ضمن  کامنت آقای محمدی در پست قبلی هست و نیازی به تکرار آن نیست .
قبل از شروع ، از دوستان خواهش می کنم که دقایقی چند از نقش همسر بودن ، همسر آزاداندیش بودن ، مرد بودن و سایر نقش های اجتماعی خارج شوند و کلیت موضوع را در نظر گیرند .
به جمله ی زیرتوجه کنید :
من به همسرم گفتم که  این کتاب ها را بخواند و کم کم کار ترجمه را آغاز کند ، تمام کتاب ها را خودم انتخاب کردم و همسرم در این زمینه نظری ندارد. 
 شما هم اگر جملاتی از این دست سراغ دارید ، بنویسید .
به نظر شما این جمله ، حکایت از نگاهی مردسالار دارد یا خیر ؟ در صورت مثبت و یا منفی بودن پاسخ تان ، دلایل خود را بنویسید .

بدون شرح

اپیزود اول:

در کلاس ، همه در جای خود نشسته‌اند . استاد صحبت می‌کند . هنوز بحثی سر نگرفته و باصطلاح دست‌گرمی است . دقایقی بعد ، در کلاس باز می‌شود ، مردی میان‌سال وارد می‌شود . به علامت سلام سر تکان می‌دهد . و می‌رود که در آخرین ردیف پشت سر آقایان بنشیند . استاد می‌پرسد :

- عضو جدید هستید ؟

تا برسد به آخرین ردیف و بنشیند ، چیزی زیر لب می‌گوید . استاد بحث را ادامه می‌دهد . باز می‌پرسد :

- همکار جدید هستید ؟

مرد می‌گوید : همسرم این‌جاست ، کلیدهای ماشین را با خود آورده و من ناچار آمدم به کلاس .

استاد به شوخی : کنترل از راه دور است دیگر بله ؟!

پاسخ مرد در خنده‌ی جمعیت گم می‌‌شود. از همان‌جا که نشسته به ردیف خانم‌ها نگاه می‌کند . احتمالا دنبال همسرش می‌‌گردد. همسرش را که در اولین ردیف خانم‌ها می‌یابد ، بلند می‌‌شود و درجای خالی اولین ردیف آقایان می‌نشیند. پیداست کلاس روش تدریس برایش جاذبه‌ای ندارد . صحبت بر سر روش تدریس معلمی در یکی از دبیرستان‌های پاریس است . ناگهان می‌گوید : - این‌‌ها همه مزخرفه .

بقیه ساکت می‌شوند . استاد می‌پرسد:

- منظورتان چیست .

می‌گوید : من فرانسه بودم ، کلاس‌های آن‌جا بسیار از این‌جا بدتر و دیوارهایش موش دارد .

 استاد می‌پرسد : فرانسه بودید ؟ چه جالب برایمان تعریف کنید .

راستی شغل شما ؟

- پژوهشگرم .

 - برای کجا کار می‌کنید ؟

سرش به سمت اولین ردیف خانم‌ها می‌چرخد .

- بله ؟

- برای کدام موسسه کار می‌کنید .

- خیلی به این چیزها توجه نکنید . در خانه کار می‌کنم .

 - صدای خنده ی آقایان بلند می شود . خانم‌ها بیشتر ملاحظه‌ی همکارشان را می‌کنند .

- البته برای تحویل کار از خانه بیرون می روم .

- بله می فرمودید . 

- عرض می کنم . شما این جا نشسته‌اید و دارید دم از علم می زنید . خیر آقا ، بنای علوم انسانی بر انکار خداست .

زن اولین ردیف خانم‌ها سرش را پایین می اندازد . یکی دو نفر با او مخالفت می کنند . بعد چیزهایی درباره‌ی اگوست کنت و ماکس وبر می گوید . نام هر دو را اشتباه تلفظ می کند و کسی چیز ی نمی‌گوید .بالاخره به جایی می‌رسد که یک نفر از بین آقایان زمزمه می کند احترام کلاس را نگه دارد . دیگران دو به دو با هم حرف می‌زنند . عمدا بی توجهی خود را به او نشان می دهند . مرد با ته خودکارش به میز می‌کوبد . کسی ساکت نمی شود . پچ پچه‌ای بین خانم‌ها شکل گرفته که همسر کیست ؟ کسی هنوز نمی‌داند . مرد دوباره با ضربه‌های خودکارش می‌خواهد مرکز توجه باشد و چون گوش کسی بدهکار نیست رو به اولین ردیف موازی می‌کند و می‌گوید گوش بده خانم بعد توی خونه ازم می‌پرسی. یکی از آقایان به شیوه‌ی اتوبوس‌های قدیم می‌گوید برای سلامتی استاد صلوات . صدای صلوات در پوزخندهای جمعیت برپا خاسته . مرد بلند می‌شود که برود ، اضافه می کند که همین رو بگم که مملکت ما بهترین مملکته تو دنیا و بهترین دولت را داریم . تایم اول کلاس تمام شده و بیرون می‌رویم .بعد که برمی گردیم . همسرش در صندی اول نشسته و دارد گریه می کند ، دیگران سعی می کنند دلداری‌اش دهند و آقایان پشت در کلاس ایستاده‌اند . هیچ کس نفهمید که آن زن ، با آن همه کمالات و صورت زیبا ، چرا چنین انتخابی در زندگی داشته اما همه دانستیم که منزلت زن در طول این چند ساله کمتر از آن شده که پیشتر بود . بسیار فروتر . آن قدر که به راحتی می‌توان او را تحقیر کرد در جمع همکارانش . اصلا تا حالا کسی دیده که زنی در جلسات کاری همسرش شرکت کند تا چه برسد که آن جا او را تهدید کند . می‌گویم تهدید . برویم  سراغ

اپیزود دوم :

 کلاس ضمن خدمت . در یکی دیگر از نواحی آموزش و پرورش . خانمی که او را از خیلی پیش ترها می‌شناختم در کلاس است . او همسر مردی بود که در جنگ ، مفقود الاثر شد . زندگی عاشقانه‌ای داشتند . هرگز حاضر نشد که در مراسم ختمی که خانواده‌ی همسرش برای او گرفته بودند شرکت کند . هیچ گاه امیدش را از دست نداد و تا آخرین نفراز اسیران که برمی‌گشتند او هنوز منتظر بود . آن قدر گریسته بود که غدد اشکی چشمش را از دست داده و موهایش تمام سفید شده بودند . بعدها اما بالاخره انگار ناامید از برگشتن همسر ازدواج کرد . با یکی از دوستان سابق همسرش .

زن در کلاس نشسته . به همسر تازه‌اش گفته که کلاس ساعت شش تمام می شود . دقایقی از شش گذشته اما استاد در فکر رفتن نیست . بعد ناگهان در کلاس باز می شود . کسی صدای در زدن نشنیده . مرد تازه وارد می‌گوید:

- ساعت شش تمام شده ، چرا تعطیل نمی‌کنید؟

استاد می پرسد شما ؟

می گوید من ؟ و بعد رو به همسرش کرده و می گوید برویم .

 زن تارهای سفید مو را که بیرون زده توی مقنعه‌اش می کند و من من می‌کند . مرد ناگهان رو به جمعیتی که در سکوت به او خیره شده‌اند می گوید : این همه زن و مرد این جا جمع شدین معلوم نیست دارین چی کار می کنین که این قدر از دیدنم جا خوردین ؟

زن از استاد عذر می‌خواهد . مرد ، یک سیلی حواله‌اش می‌کند و دستش را می‌گیرد و کشان‌کشان از کلاس بیرون می برد . اپیزود سوم :

کلاس درس دانشگاه- سال 66

دخترها در ردیف آخر و پشت سر آقایان نشسته اند ، شیوه ای که آن سال‌ها در کلاس‌های برخی دانشگاه‌ها مرسوم بود . برادر یکی از دخترها پشت در کلاس منتظر است تا درس تمام شود و با خواهرش برود . او افسر است و لباس نظامی بر تن دارد . درکلاس نیمه باز است . در را کمی‌ هل می‌دهد تا خواهرش متوجه آمدن او شود . استاد جامعه شناسی حرکت مرد را در بیرون کلاس می‌بیند . همان جا با تحکم به او می گوید در را ببند . افسر وارد می‌شود و عذر می خواهد . استاد کوتاه نمی آید . چرا حرمت کلاس را شکسته ؟ چرا بی اجازه در کلاس را باز کرده و به آن سرک کشیده . مرد می‌گوید دنبال خواهرش آمد ه بود و می خواست که زودتر بلند شود و بیاید . استاد می گوید خواهرت فقط خواهر توست و نه برده‌ی تو که با دیدنت دست پاچه شود و درس را رها کند . مرد باز عذر می‌خواهد . استاد می‌گوید چرا تا حال متوجه نشده که نباید با رخت نظامی وارد دانشگاه شود ؟ چرا هنوز نفهمیده که دانشگاه مکان مقدسی است و....

 هرچه هست برادر آن هم‌کلاسی دیگر هیچ وقت با رخت نظامی به دانشگاه دنبال خواهرش نمی‌آید و هیچ وقت در کلاس را بدون اجازه باز نمی‌کند و...

تفاوت آن سال‌ها با این سال ها تفاوت معناداری است . راستی چرا هرچه از نظر زمانی جلوتر می‌آییم ، رفتارهای واپس‌گرایانه ، به خصوص در برخورد با زنان بیشتر شده ؟

ورق‌های بازی

دسته‌ی ورق‌های بازی،با خطی قوس مانند روی زمین پخش شده . هفت دسته به ترتیب، یکی ، دوتایی،سه،چارتایی،پنج‌تایی وشش تایی و باقیمانده‌ی ورق‌ها بُرخورده بالا سمت چپ. پیرزن دوزانو روبرویشان نشسته . حلقه‌ی موی نامرتب بیرون آمده از بافه‌ی پشت سر را پشت گوش می‌دهد و دست‌ها را روی زانوی نشسته صلیب کرده، خم شده‌است روی زمین. چشم دوخته به ورق‌ها .شاه خشت را برمی‌دارد و در کنج خالی قوس می‌گذارد ، بعد یک چهار پیک را روی پنج دل می‌گذارد و زیرش را نگاه می‌کند . بی‌فایده است ،ورق زیری هیچ ربطی به ورق‌های روشده ندارد. دست می‌برد و یکی از ورق‌های بالا را رو می‌کند ، این یکی هم نیست، دوباره امتحان می‌کند . بی‌بی گشنیز را روی شاه خشت می‌گذارد و حالا سرباز دل را می‌تواند از ردیف خانه‌های قفل شده ، روی بی‌بی بنشاند. فال که گرم می‌شود ، او هم بی‌اختیار تند می‌کند . ورق‌ها قفل می‌شوند و او همه را به هم می‌ریزد ، دوباره بُر می‌زند و ردیف دیگری می‌چیند و همین‌طور بُر زدن‌های دیگر و فال تازه و دوباره و دوباره تکرار می‌کند . بالاخره یکی باز می‌شود . پیرزن خوشحال یک‌یکی ورق‌ها را روی هم می‌چیند . آخرین شاه سیاه را نگه می‌دارد ، کمی مکث می‌کند و بعد او را هم روی دسته‌ی باز شده می‌گذارد . با خود فکر می‌کند تمام شد . حالا که توانسته گره ورق‌ها را باز کند، زیاد خوشحال نیست ، شاید چون فال تمام شده . وقتی دسته‌ای فال ورق باز می‌شود ، با خودش می‌گوید کاش نیتی برای این فال کرده‌بودم .

دوباره ورق‌ها را روی هم می‌چیند. همان‌طور دو زانو نشسته و دسته‌ی ورق‌ها در دست ، بُر نمی‌زند . نگاهش به کنجی از دیوار دوخته‌است که باریکه‌ای آفتاب از لای پرده راه باز کرده و خط باریکی را روشن کرده . پیرزن به نیتی فکر می‌کند که باید قبل از شروع فال ورق از ذهن بگذراند . سعی می‌کند فکر کند ، سعی می‌کند چیزی را در حافظه‌اش زنده کند ، آدم‌هایی که دیده ، چیزهایی که شنیده . به ردیف عروسک‌ها روی تاقچه نگاه می‌کند، فایده‌ای ندارد . عروسک‌ها سنگ شده ، خاموشی‌شان را بر ذهن او تحمیل می‌کنند ، نمی‌خواهد ذهنش تاریک شود . نگاهش به باریکه‌ی آفتاب روی فرش می‌افتد ، تنها یک تصویر ، منفرد ، رها شده و معلق ، بی‌ارتباط با چیزی دیگر در ذهنش چرخ می‌خورد . زنی  بین زمین و آسمان روی باریکه‌ی بندی راه می‌رود ، سعی می‌کند با چوبی که در دست دارد تعادلش را نگه دارد تا از طناب باریک بگذرد . هر چه سعی می‌کند که بفهمد این تصویر چیست و از کجا به ذهنش رسیده چیزی به یاد نمی‌آورد ، فقط همان زن است با چوب بلند تعادل در دست  روی طنابی افقی بین زمین و هوا .

د رنهایت بی‌آن‌که یادش بیاید کی تصمیم گرفته ،می‌بیند مشغول بُر زدن ورق‌هاست و فال دیگری را از سر گرفته . ورق‌ها هربار که باز می‌شوند ، پیرزن را به داشتن نیتی بر فال ترغیب می‌کند و هربار که گره باز نمی‌شود ، ولع فال دیگری را در او بیدار می‌کند. هم‌چنان مشغول چیدن ورق‌ها روی هم است و زن بندباز دمی به ذهنش می‌آید و باز می‌گریزد . فکر می‌کند خیلی وقت است که مشغول بازی‌ست .

صدای در حیاط او را به خود می‌آورد. تک خشت را که از زیر شش گشنیز درمی‌آورد ، می‌گذارد بالا و به پشت در حیاط می‌رود . زن همسایه کاسه‌ای آش را به او تعارف می‌کند . پیرزن ظاهرا شرم‌گین از سر برهنه و موهای نامرتبش اما در واقع از شرم حضور آن زن که نمی‌شناسدش و به یادش نمی‌آورد کاسه را می‌گیرد ، می خواهد به زیرزمین برود تا کاسه‌ی آش را خالی کند و برایش بیاورد که زن همسایه به اسم صدایش می‌کند که نیازی نیست و بعد می‌گیرد و در بهت پیرزن با او خداحافظی می‌کند و می‌رود .پیرزن به اتاق برمی‌گردد، دسته‌ی ورق‌ها هم چنان روی زمین است و او فکر می‌کند با خودش که از کی بوده که هیچ‌وقت نیتی برای فال نداشته‌است و انگار جهان برایش بی‌تفاوت مانده.

------------------------------------------------------------------------

پ ن:از مجموعه پیرزن و عروسک ها - شماره 9

بیراهه ی نوشتار زنانه- نوشتار مردانه

رضا عرب

آنچه در پی می آید صرفا بیان نظرات نویسنده درباره ی نوشتار یک جنسیت خاص (در اینجا زنانه) است و آن را نمی توان به عنوان مقاله در نظر گرفت. از این رو فاقد فهرست منابع می باشد.

هنگامی که شروع به صحبت از نوشتار زنانه می کنیم به چاله ای وارد می شویم و هرچه به سخن در این باره ادامه می دهیم به عمق این گودال می افزاییم. در آن تاریکی ِ عمیق که کبریتی می افروزیم، از روشنایی بحث مان به وجد می آییم. بحث و سخن درباره ی نوشتار یک جنسیت (زنانه) بحثی واکنشی است. واکنشی برای تولید هویتی که گمان می کنیم غایب است. اگر بیشتر به این گونه مباحث بنگریم خواهیم دید که مشغولین به این خود زنان اند، که خواستار یا پیگیر زبان زنانه ی نوشتاری اند. زبانی که به زعم کریستوا خارج از نظام تولید مردانه ساخته شود و کارکرد شاعرانگی داشته باشد و انقلابی زبانی برپاکند.

کریستوا طبق تبار پست مدرن اش، بدیل یا آلترناتیو نمی دهد. پست مدرنیسم کشف چالش های مدرنیته است؛ از این روست که ادامه ی گریز ناپذیر فرهنگ مدرن است؛ فرهنگی که به خودانتقادی رسیده است و با فرض بهترین شکل ِ ممکن ِ تحقق یافته، کاستی ها یا ایده ها را در درون بازتولید می کند.

پس ساختارهای زبان مردانه اند و انقلابی باید برپا کرد. این گزاره را «نشانه ای» در نظر بگیرید. نشانه ای ذهنی از دهانی خارج می شود، تبدیل به نشانه ای محیطی می شود و این نشانه ی محیطی باز به گونه ای برای هر فرد تبدیل به نشانه ای ذهنی می شود (امبرتو اکو). کریستوا نشانه ای تولید می کند و دیگران هستند که (درست یا غلط)  بدیل برای نوشتار/واژه ها ارائه می کنند. (سخن بر چیستی نوشتار اگر کنیم بحث به درازا خواهد کشید. اما در ساده ترین شکلش در این شک نکنید که نوشتار کنار هم نشینی واژه هاست. بعد از این شک لازم است.)

حالا برخی ویژگی هایی را برمی شمارند تا آنچه را که یک اندیشمند پست مدرن گفته را به منصه ی ظهور برسانند. همان بلایی که برخی با ایجاد برخی مکاتب و نحله ها بر سر فوکو، دریدا، لیوتار یا... آوردند و چند ماهی بیشتر مهمان صفحات روزنامه ها و مجلات نبودند. ویژگی هایی که بر نوشتار زنانه می شمارند، طیف زیاد گسترده ای را تشکیل نمی دهند: توجه زیاد به جزییات، ساده نویسی، کاربرد کلمات و مفاهیم خاص (شکلی و زبانی) و تقابل با مظاهر گوناگون مردسالاری حاکم و... (محتوایی).

محمل تئوریک تمام این ساده نگری و ویژگی برشمردن های گتره ای همان نظریه انقلاب زبانی ژولیا کریستوا است؛ نظریه ای که می گوید ساختارهای زبانی که سالها در خدمت بازتولید ظلم به زنان و نظام فرهنگی مردسالار بوده است را نباید استفاده کرد. گزاره ی کریستوا را کنار می گذارم و می خواهم صرفا در باب آن چیزی صحبت کنم که در فضای فرهنگی ما توسط عده ای از زنان نویسنده، وبلاگ نویس و همگی فرهیخته به عنوان «نوشتار زنانه» نام برده می شود. پس از این سطور که پر از این در و آن در زدن شد، بازمی گردم به اولین مدعایم در ابنتدای این نوسته: آنانی که از نوشتار زنانه سخن می گویند به دنبال تشکیل و ایجاد «هویتی» واحد به عنوان «هویت زنانه» هستند. اینان گمان می کنند در غیاب «این هویت» است که این قدر بر آنان ظلم می رود. هویت که شکل گیرد مشکلات این قوم/گروه/طبقه حل است. این کل نگری (و این تخیل گرایی گروهی) را اول بار در تاریخ دین رواج داد و مارکسیسم بر آن ادامه ای پردامنه، در دوران مدرن بخشید.

این نگاه که به دنبال هویت سازی های دسته جمعی است ( و انگار وضعیت غیاب ِ هویتی همیشه وجود دارد) هویت فردی را نادیده می گیرد. آنچه باید بدان در بحث نوشتار توجه شود، هویت ِ فردی نویسنده است. هویت فردی نویسنده (با نگاهی روانکاوانه یا پدیدارشناسانه) است که در نوشتار متبلور می شود. آنهایی که به بحث نوشتار یک جنسیت می پردازند تمام تفاوت های فردی (دنیاهای فردی که معتبر ترین دنیاهای فرهنگی موجودند) را ناآگاهانه منکر می شوند. اگر مردی با یکی یا تمام ویژگی های آنچه نوشتار زنانه نامیده می شود بنویسد یا زنی با تمسک به ساختارهای زبانی کلاسیک دست به قلم برد، چه گونه می توان آنها را طبقه بندی کرد؟ برای مثال اگر وولف، پلاث، و دوراس را با هم مقایسه کنیم، می توانیم فقط سه ویژگی فرمی و سه ویژگی محتوایی مشترک در نوشتار آنها بیابیم تا بعد از آن از مفهومی یا سبکی به عنوان نوشتار زنانه استفاده کنیم؟ همیشه وقتی نوشته های افراد مختلف را درباب ترویج و فراخوان عمومی زنان به استفاده از نوشتار زنانه ( به عنوان وسیله ای رهایی بخش) دیده ام، به این فکر رفته ام که چرا تاکنون این خیل رهایی بخشان زنان ایرانی، گونه شناسی یا قسم شناسی ای از این نوع نوشتار در آثار نویسندگان غرب بدست نداده اند.

یک نکته ی مهم را در ادبیات کلاسیک (حتی تاحدود زیادی مدرن) باید مورد توجه قرار داد: حوزه ی کنش و تحرک کاراکترهای زن در ادبیات (بویژه داستان) تحت سیطره و به اقتضای کنش های کاراکتر(های) مرد است؛ زن مورد عشق قرار می گیرد، مورد محبت، مورد خشم، مورد قساوت، مورد تجاوز، و ... . حال اگر نویسنده ای این رابطه را باژگون (روایت) کند، آیا توانسته به نوشتاری زنانه دست یابد؟

پاسخ (از نظر من) خیر است. نویسندگان ساده نویس زنانه محل بحث من نیستند اما آنان که اثر ادبی (یا ادبیات جدی) تولید می کنند و از تکنیک فوق استفاده می گیرند، دست به دیکانستراکشن در تولید ادبی می زنند. آنها تقابل های دوگانه را از مرکز معنایی خالی می کنند. که این مبدا حرکت تئوریک همان کریستوا هم هست. در عین حال نویسنده ای که در پروسه ی نگارش از دیکانستراکشن استفاده می کند هم هویت فردی خودش را باز می تاباند. زن ها همه با هم ویژگی هایی مشترک ندارند، بلکه «انسان» ها در موقعیت ها و محیط های یکسان غالبا به یک صورت «واکنش» نشان می دهند  و پذیرفتن این امر به عنوان امری طبیعی باعث تبعیضی مضاعف علیه یک گروه می شود که گمان می کینم در حال حمایت از آنها هستیم. برخی از مردان بر این باورند که «زنان زیاد حرف می زنند و اگر در یک مکان دو زن باشد، ساعتها می توانند مداوم حرف بزنند.» این کل گرایی هویتی را می توان به عنوان یک نظریه در نظر گرفت و اعلام کرد ما نوعی از «گفتار زنانه» داریم و مردانی که گفتم می توانند ده ها ویژگی برای این نوع از گفتار برشمارند.

بانوان محترم از سخن این مردان بسیار برافروخته خواهند شد درحالیکه خودشان همین کار را به طور عکس انجام می دهند. یک ویژگی مثبت (از نظر خودشان) را گرفته اند و با کل سازی خیال می کنند، از این وضعیت رها خواهند شد. بانوان فمینیست ما دست کمی از مردان ندارند؛ زنان را یک گروه/قوم/طبقه می دانند (زنانمان یا خیلی از دین تاثیر گرفته اند یا مارکسیسم) که باید علیه یک قوم/طبقه/گروه قیام کند(با نوشتار یا دیگر کنش های انسانی).

من همیشه در همکاری و کمک به فمینیست های ایرانی این را در نظر گرفته ام که کنش های اعتراضی انسانها، واکنشی به «وضع موجود» هستند. وولف به گونه ای واکنش می دهد و به «اتاقی» قناعت می کند و فایرستون دست بر نکته ای جدی و غامض می گذارد و تقاوت های بیولوژیک را مسئله می داند؛ هر دو نوعی واکنش می دهند. اما نکته ی مهم این است که به انسان ها جز تبلور «هویت های فردی» نگریستن (آن گونه که نظریه پردازان رادیکال دموکراسی می گویند) به زعم من خطاست. زن ها انسانهایی هستند که هرکدام هویت های فردی متمایز و مشخص به خودی دارند. زنانی که شبیه به هم اند در واقع تنوع هویتی را در خود سرکوب کرده اند و این تحت تاثیر شرایط محیطی است و با «این» باید مبارزه کرد. شرایط اجتماعی را باید به سطحی رساند که هویت های متنوع (و گاه حتی متضاد ) در یک فضای اجتماعی با هم بده بستان داشته باشند. در نوشتاری که فقط و فقط تبلور هویت فردی نویسنده (که آن را عوامل مختلفی برساخته اند) است، می شود ساختارشکنی کرد اما گتره ای نمی توان قبیله یا گروه ساخت. من هم از خواندن ادبیاتی که در آن روابط و ساختارهای کلاسیک و مردسالار غایب اند لذت می برم و آن را راهگشای عبور از برخی دوگانه های فرهنگی- اجتماعی که حیات ما را در چنبره گرفته اند می دانم. مثلا اخیرا رمانی خوانده ام تحت عنوان «پری فراموشی» نوشته ی خانم فرشته احمدی که کلا نویسنده اش را نمی شناسم. آنگونه که برخی از نوشتار زنانه توقع بروز و نشان دادن ویژگی ها و صفات زنانه را دارند، این رمان اثر موفقی است اما من نمی توانم آن را «نوشتاری زنانه» بدانم. این اثر، نوشتاری است که برخی دوگانه باوری های کلاسیک را از مرکز معنایی شکسته، از نوشتار سنتی مردسالار فاصله گرفته، اما به گروهی یا طرفی (از این دوگانه ها) برتری نداده است. (علاوه بر این زندان ِ واژه ها را هم در نظر بگیرید. من ِ مرد و تمام زنها از واژه هایی مشخص به هم استفاده می کنیم و دیکانستراکشن و شکستن دوگانه ها در سطح معنایی و سمانتیک رخ می دهد).

دوگانه ی مرد/زن را باید از مرکز معنایی تهی کرد. باید روزی «انسان» (فارغ از جنس و سکس) معیار قضاوت های فکری واقع شود. نه اینکه این دوگانه را برعکس کرد و باز دوره ای دیگر از نابرابری تاریخی را آغاز کرد. متاسفانه ما، کریستوای دریدایی را درست نمی شناسیم یا به اصرار بر نابرابری پای می فشاریم. انسانها در کنار هم با/بوسیله هویت های فردی خویش می نویسند/می گویند؛ ایده آلی است ناممکن.

پی نوشت: تمام آنجاهایی در این متن را که از واژه هایی چون «زن»، «زنانه»، «زنان»، «بانوان»، و... استفاده شده را اگر با واژه های «مرد»، «مردانه»، «مردان»، «آقایان»، و... عوض کنید، در مدعای متن و بحث آن خللی پیش نخواهد آمد.

خشم و هیاهو

 مردها از ورودی بزرگ ورزشگاه گذشتند ، وجودشان سرشار از خشم بود و تنفر. با افراد کناری‌شان تنه زدند و آن‌ها هم به دیگران و تنگ از کنا رهم گذشتند . صورت‌هاشان خندان بود اما در دل به کورسوی امید خود ساخته‌شان ، ایمانی نداشتند . تیم حریف هیاهوی شادمانه‌اش بیشتر بود ، تعدادشان هم بر خلاف تصور بیشتر از آن‌ها به نظر می‌رسید . بدتر از همه رنگ قرمز لباس‌هایشان بود که کینه‌ای ابدی را در دل مردان جوان آبی تیزتر می‌کرد . آن‌ها برخلاف طرف مقابلشان به امید نهفته در درونشان ایمانی چنان راسخ داشتند که چون به چهره‌ی حریف می‌نگریستند ، خشم را در آن‌ها بیدار می‌کرد. تا وارد ورزشگاه شوند ، مردان آبی و قرمز با چشم‌های از حدقه درآمده و حرکات سر و دست و کلام برای یکدیگر شاخ و شانه کشیدند . آبی‌ها اما خشمگین بودند . خشم آن‌ها نه تنها از کُری خواند‌های حریف که از خودشان بود . آن‌ها هر هفته و در هر بازی خشم خود را با هیاهویی در شعار بیرون می‌ریختند. آن‌ها از تیمشان راضی نبودند و مثل هر آدم دیگری در هر جای دنیا، نارضایتی‌شان را ابراز می‌کردند . اما این‌بار معلوم نبود چه اتفاقی افتاده‌بود – شاید فقط لیدرهای آبی از پشت پرده‌ی ماجرا باخبر بودند- کسی قرار نبود بر علیه کسی شعار دهد و ناگهان هولناک‌ترین اتفاق ، شاید در طول تاریخ ِ نه فقط فوتبال که ورزش ، افتاد .

مردی آبی سر کبوتر بی‌دفاعی را با دستش کند و به هوا پراند . جهان دمی سکوت کرد از رفتار حقیرانه‌ی خشن مردی که کنترل بر روح و روان خود نداشت . ورزشگاه اما همچنان در هیاهوی خود غرق بود . کسی چه می‌داند چه بسا بسیار کسان که اطرافش بودند برایش کِل هم کشیده‌باشند . آن‌ها و آن مرد هیچ توجهی به عمل قبیح خود نداشتند. کشتن یک حیوان ، آن‌هم پرنده‌ای چنان نازک ، اوج حقارت انسانی‌ست و تسلیم او به خشم که رذیلانه‌ترین صفتی ست که از بین موجودات فقط در انسان یافت می‌شود .

می‌گویم کشتن یک حیوان بسیار هولناک‌تر از کشتن انسانی است و اصلا با کشتن انسان قابل مقایسه نیست . برخی معتقدند که وقتی انسان‌ها به راحتی کشته می‌شوند دیگر دم زدن از حقوق حیوانات بی‌معنی است ، این دو هیچ تشابهی به هم ندارند و کشته شدن راحت انسان ، توجیهی بر کشتن حیوانات نخواهد بود . انسان‌ها از نظر خلق و خوی انسانی در شرایط یکسانی قرار دارند ، چه بسا فرد بی‌دفاعی که زمانی مورد حمله و آزار گروه یا فرد قوی‌تری قرار گرفته ، اگر موقعیتش عوض شود ، همان رفتار را با حمله‌کنندگان احتمالی خود داشته‌باشد که آن‌ها با او داشته‌اند.حتی اگر کشته هم بشود باز از نظر شرایط انسانی در انسان بودن شبیه آن‌ها ست ،  هوش و قدرت تفکر و خلاقیت او شرایط برابری را برای دفاع ایجاد می‌کند . و اصلا به حیوان‌ها چه ربطی دارد کشتن انسان‌ها ؟

هیچ حیوانی در طبیعت به حیوان یا حتی انسان حمله نمی‌کند مگر برای شکار یا دفاع . همان‌طور که هیچ رفتاری نیز در طبیعت بی‌پاسخ نخواهد ماند . اما کشتن پرنده‌ای به دست انسانی دچار خشمی کور و جنون‌آسا برای بی‌بهاترین سرگرمی روز تعطلیش در هیچ منطقی نمی‌گنجد . پرنده‌ای که در موقعیت زمانی و مکانی خودش زندگی می‌کند ، درکی از شرایط انسانی ندارد و بدتر از همه خوی درندگی هم برای دفاع ندارد – چه اگر این‌طور نبود، ببر و گرگ را هم شاید در ورزشگاه‌ها سر می‌بریدند - .

ناگهان کبوتر بی‌گناه ،در ابتدای بازی ، بی‌که تصوری از جهان پر هیاهوی ورزشگاه داشته‌باشد در پیشگاه آبی‌های خشمگین  قربانی می‌شود . پاسخ طبیعت به چنین رفتاری چه خواهد بود ؟و مردی که چنین وحشیانه به قتل پرنده‌ای دست زده چه چهره‌ای در درون و برون خود خواهد داشت ؟ تمام خشم‌های سرکوب شده و نفرین‌های همیشه رهایش در فضای ورزشگاه ، ناگهان به قربانی شدن پرنده‌ای می‌انجامد .

 قربانی کردن حیوانات یکی از بدوی‌ترین رفتارهای انسانی است ، به خصوص اگر برای خوردن نباشد .

ما در چنین مکانی زندگی می‌کنیم در میان آدم‌هایی که برای سیراب کردن خشم خود قادر به هر کاری خواهندبود و آیا جامعه‌ای چنین بیمار راه به جایی خواهد برد؟  

درد مشترک

برای روشن‌فکر تعاریف مختلفی مطرح گردیده‌است. اما یکی از آن تعاریف که گستردگی و شمول جامعه‌ی روشن‌فکری را محدود کرده و از طرفی بر تیزهوشی حساس روشن‌فکر و سنجش شرایط اجتماعی از سوی او تاکید می‌کند ، روشن‌فکر را فردی برمی‌شمارد که قدرت پیش‌بینی آینده را دارد . این قدرت پیش‌بینی نه از آن جهت که روشن‌فکر ، رمّال یا طالع‌بین باشد بلکه از آن‌روست  که روشن‌فکر ،در موقعیت‌های گوناگون اجتماعی – سیاسی ، قابلیت سنجش و سیر جامعه را به سوی آن‌چه که در پیش خواهد آمد ، دارد و تاریخ نشان داده‌است که اغلب شخصیت‌هایی که روشن‌فکر تلقی شده‌اند کسانی هستند که پیش بینی‌های این چنینی‌شان به واقعیت تبدیل شده ، واقعیتی که در کشورهای جهان سوم اغلب تلخ است وچه بسا همین تلخی پیش‌گویانه بوده که در ابتدا آن‌ها، از سوی جریان‌هایی که مخالف با چنین عکس‌العملی هستند مورد عتاب قرار گرفته‌اند و گاه حتی به حاشیه رانده‌شده‌اند ، اما غافل از این که داروی تلخ در دست پزشکی‌ست که از خود رانده‌اند اما سرانجام و با عود هولناک بیماری به یاد بیاورند آن‌چه را که روشن‌فکر از درد جامعه‌اش می‌چشید و بر آن انگشت اشارت دراز کرده‌بود اما کم بودند کسانی که  آن صدا را بشنوند. 

پنج‌‌شنبه ، 4 مرداد 58 تا 1 خرداد59 ، 36 شماره از مجله‌ای به نام "کتاب جمعه" که احمد شاملو سردبیری‌اش را به عهده داشت منتشر می‌شود. تنها سی و شش شماره کافی بود که این مجله برای همیشه تعطیل شود . در اولین صفحه از اولین شماره‌ی این مجله ، در جای سخن سردبیر چنین می‌خوانیم:

اول دفتر...

روزهای سیاهی د رپیش است . دوران پر ادباری که ، گرچه منطقا ً عمر دراز نمی‌تواند داشت ، از هم اکنون نهاد تیره‌ی خود را آشکار کرده است و استقرار سلطه‌ی خود را بر زمینه‌ئی از نفی دموکراسی  ، نفی ملیت ، و نفی دستاوردهای مدنیت و فرهنگ و هنر می‌جوید.

این چنین دورانی به ناگزیر پایدار نخواهد ماند ، و جبر تاریخ ، بدون تردید آن را زیر غلتک ِ سنگین خویش درهم خواهد کوفت . اما نسل ما و نسل آینده ، در این کشاکش اندوهبار، زیانی متحمل خواهد شد که بی‌گمان سخت کمر شکن خواهد بود. چرا که قشریون مطلق‌زده هر اندیشه‌ی آزادی را دشمن می‌دارند و کامگاری خود را جز به شرط  امحاء ِمطلق ِ فکر و اندیشه غیرممکن می‌شمارند. پس نخستین هدف ِ نظامی که هم اکنون می‌کوشد پایه‌های قدرت خود را به ضرب ِ چماق و دشنه استحکام بخشد و نخستین گام‌های خود را با به آتش کشیدن کتاب‌خانه‌ها و هجوم علنی به هسته‌های فعال هنری و تجاوز آشکار به مراکز فرهنگی کشور برداشته، کشتار همه‌ی متفکران و آزاداندیشان جامعه است .

اکنون ما در آستانه‌ی توفانی روبنده ایستاده‌ایم . بادنماها ناله‌کنان به حرکت درآمده‌اند و غباری طاعونی از آفاق برخاسته‌است . می‌توان به دخمه‌های سکوت پناه برد ، زبان در کام و سر در گریبان کشید تا توفان بی‌امان بگذرد. اما رسالت تاریخی روشن‌فکران ، پناه ِ امن جستن را تجویز نمی‌کند. هر فریادی آگاه کننده‌ است، پس از حنجره‌های خونین خویش فریاد خواهیم کشید و حدوث توفان را اعلام خواهیم کرد .

سپاه‌ ِ کفن‌پوش روشن‌فکران متعهد در جنگی نابرابر به میدان آمده‌اند . بگذار لطمه‌ئی که بر اینان وارد می‌آید نشانه‌ئی هشدار دهنده باشد از هجومی که تمامی دستاوردهای فرهنگی و مدنی خلق‌های ساکن این محدوده‌ی جغرافیایی در معرض آن قرار گرفته‌است.

  احمد شاملو – کتاب جمعه – شماره‌ی اول - 4مرداد58 

پ ن:  بالاخره وبلاگ دوست عزیزم فرزانه راه افتاد . فرزانه هم اهل ادبیات است و دغدغه اش فرهنگ و هنر ، نوشته هایش را در برگآب بخوانید

میانجی گری زنان سابین

بی هیچ شرحی مقایسه می کنیم :





برداشت از وبلاگ آزاده ، توضیح نقاشی سابین را همان جا بخوانید.

همه‌ی پرتره‌های صادق هدایت

مرد رو به آینه ایستاد. صادقانه در خود نگریست. چهارپایه را به سمت خودش کشید، کمی از آینه فاصله گرفت ،جای خالی تصویر در آینه کدر شد . عکاس دوربین را روی سه‌پایه‌اش مرتب کرد و لب بالایی را روی لب پایین فشرد . گفت : آماده  و راوی به لنز دوربین خیره ماند. -: تمام . چهارپایه را برداشت و جلوی آینه کلاهش را به سر گذاشت و بیرون از اتاق تاریک، منتظر ظهور و چاپ عکس ماند. یک سوم صورت در تاریکی فرورفته‌بود . عکس را در پاکت گذاشت و به خانه آورد.

در خانه دوباره به عکس خیره شد . زیاد راضی به نظر نمی‌رسید . نیمه‌ی تاریک صورت او را به سوی خود جلب می‌کرد. کاغذ و قلم را روی میز گذاشت . عینک پنسی را به چشم زد و روایت نیمه‌ی تاریک چهره را در لابه‌لای خطوط داستان گنجاند . داستانِ تمام شده را یک بار دیگر خواند . بعضی از کلمات و جمله‌ها را خط زد و لغات دیگری به جایشان نشاند ، دوباره و دوباره خواند و باز نیمه‌راضی از روایتش ، پالتوی بلند گشادش را پوشید و به کافه نادری رفت .

صادق هدایت ، روایت‌گر نیمه‌ی تاریک وجود انسانی‌ست ، نیمه‌ی تاریکی که در روابط اجتماعی ، عشق ، مرگ و تمام جوانب زندگی ، بازیگر اصلی‌ است اما بیرون کشیدن آن از تاریکی و احضار کردن جن خفته در ابهام وجود نه کار هر روایت‌گری و نه هر داستان‌پردازی است، تنها او که صادقانه با خود کنار آمده و از خود نوشته ، توانسته این جن خفته را تکان دهد ، از ظلمت خویش به سایه‌روشن امنی از روایت برساند و روبروی خواننده بنشاند ، آن‌قدر که خواننده چون با روایت‌های او مواجه می‌شود ، یا به تکه‌ای گم‌شده از وجود خویش دست می‌یابد یا یکی از پیچیدگی‌های روابط انسانی بر او مکشوف می‌شود .

او در ابتدا با انکار خود و لگدزدن بر گذشته‌ی اشرافی‌اش ، سعی در بیرون کشیدن ریشه‌های این دندان فاسد – به قول خودش – داشت .اشرافیتی که هر چند هدایت همواره به شکلی صادقانه از فساد دامن‌گیر در آن سخن می‌گفت ، اما همین خوی اشراف منشانه‌ی خانواده‌اش در او تبدیل به فردی فرهیخته و اهل فرهنگ شد – نه چون اسلاف خودش – کسی که درد بزرگش ، تعلق نداشتن به زمان و مردم خودش بود ، مردمی که سال‌ها و یا شاید یکی دو قرن در فاصله‌ای بسیار گذشته‌تر از او زندگی می‌کردند .

هدایت به عکاسی پرتره بسیار علاقه‌مند بود ، او مجموعه‌ای بزرگ از عکس‌های خودش را جمع‌آوری کرد . عکس‌هایی که در آن‌ها چهره ، نقشی اساسی داشت ،برخی این ویژگی نویسنده را به خود شیفتگی‌اش نسبت داده‌اند ، خودشیفتگی‌ایی که هر هنرمند در درون خود دارد و اصلا به همین دلیل است که می‌تواند شجاعانه دست به کشف و خلق زده و خود را محک زند ، که اگر چنین باشد ، هدایت نه تنها این روحیه را کتمان نکرد که صادقانه عکس‌هایش را چون روایت‌هایش ، به دیگران عرضه کرد  و مگر هنر چیزی جز اعترافی تلخ یا شیرین درباره‌ی وجود انسانی خالق اثر است ؟ گذشته از این‌که پرتره‌های فراوان هدایت ، نشانی از خودشیفتگی در او باشد یا نه ، ابهام برخاسته از ذات صادق بودن اوست که مرا مجذوب پرتره‌های او می‌کند . او در چهره‌اش به دنبال سایه‌هاست ، سایه‌هایی که در تعقیبی مدام  رهایش نمی‌کنند و او در صدد مهار کردن این اجنه‌ی تاریکی‌ست ، چنان که در بوف‌کور این نگاه به اوجی چنان نمایان می‌رسد که خواه‌ناخواه خواننده به دنبال اجنه‌ی مهارشده کشیده می‌شود .

مجموعه‌ی پرتره‌های هدایت در حالت‌های مختلف که اکثرشان – به خصوص آن‌هایی که به سن کمال نویسنده نزدیک‌ترند – همواره سایه‌ای تاریک در نیمی از صورت ؛ روی پیشانی ، زیر چشم‌ها ، قسمتی از گونه و یا چانه‌ی باریک هنرمندانه‌اش دارند . علاقه‌ی هدایت به ابهام شکل یافته در چهره که از بازی نور و سایه تشکیل شده ، شکلی دیگر از روایت‌های داستانی او را برایمان بازگو می‌کند ، چه اگر صادق هدایت دچار خودشیفتگی وسواس گونه‌ی برخی هنرمندان بود ، دست به خودکشی نمی‌زد ، شاید نیافتن یکی دیگر از نقاط تاریک وجود بوده که او را در کوچه‌های خلوت پاریس به سمت مرگ کشانده ، مرگی که چون ابهامش را برای او از دست داده‌بود ، قداستش را نیز بر باد داده و دیگر ، مرگ ، نه عنصری ماورایی که تکه‌ای از وجود خودش بود.

حسین کاظمی سه‌پایه‌اش را مرتب کرد . صادق در کتاب‌خانه به شدت مشغول مطالعه‌ی پوپ، سر به زیر افکنده و برای ساعاتی ، تمامی اجنه‌ی خفته در درونش را به فراموشی سپرده‌بود . کاظمی ، قلم‌مو را به رنگ زد و ابتدا نقشی از چشم‌های او زد ، پلک‌ها در پشت عینک پنسی رو به پایین خفته‌بود و خطوط کتاب را دنبال می‌کرد . کاظمی چهره را کامل کرد، لب‌ها را که دقیق و فشرده برهم در اندیشه‌ای سخت فرورفته‌بود ، درآورد ، خطوط ظریف صورت را بازسازی کرد ، کمی از تابلو فاصله گرفت و به سوژه و تابلو هم‌زمان نگریست ، دوباره که برمی‌گشت ، صادق سر از کتاب بلند کرده و نگاهش می‌کرد . کاظمی لبخند‌زنان گفت : "حالتت‌رو تغییر نده ، دارم چهره‌تو می‌کشم . " کسی چه می‌داند ، شاید آن وقت از ذهن صادق گذشته‌باشد یا حتی به حسین – دوست نزدیکش – گفته‌باشد که" چهره‌ام یا سایه‌ام ؟"... و حسین‌کاظمی دوباره به چهره خیره می‌شود ، باز قلم‌مو را به رنگ می‌زند و در جستجوی ابهام مرموز چهره‌ی صادق برمی‌آید ، یکی از چشم‌ها که در تاریکی آن‌طرف تصویر واقع شده ، در ابهام سایه می‌درخشد ، جرقه‌ای کوچک از درخشندگی و چنین است که تابلوی حسین کاظمی ، یکی از برجسته‌ترین آثار ماندگار نقاشی می‌شود . آن نگاه فروخفته و جرقه‌ی هشیاری ذهن در آن تابلوی عجیب ، حکایت از سرگذشت صادقانه‌ی مردی دارد که با سایه‌اش زیست ، چنان که آن سایه را از آن خود کرد و با آن رفت . هدایت ، صادقانه بر ابهام وجود خویش دست یافته‌بود و حالا آن پرتره‌ها ، همه جلوی روی ما ، حکایت از جستجوی طولانی و خسته‌کننده‌ی مردی دارد که ذره‌ذره ، قلمرو هولناک سایه‌اش را به‌دست آورد ، از آن خود کرد و رفت .

بازتاب خشونت در ادبیات محاوره‌ای

به این جمله‌ها دقت کنید:

"...هواداران ، نباید امیر قلعه‌نوعی را تشویق می‌کردند ."
"...هنگام سرماخوردگی و آنفلونزا نباید با دیگران دست بدهیم ."
"...هنگام امتحانات نیم‌فصل نباید به مهمانی برویم یا کسی را به منزل خود دعوت کنیم ."
"...امتیاز گرفتن و برنده‌شدن هنرمندان ایرانی در جشنواره‌های خارجی نباید این گمان را ایجاد کند که آن‌ها در هنر خود موفق بوده‌اند ."
"...اگر می‌خواهید نوجوانی را با کتاب خواندن آشنا کنید ، نباید از رمان‌های مبتذل شروع کنید."
"...در محیط خانواده ، همسران نباید به یکدیگر سخت بگیرند و در خواسته‌های خود مسایل اقتصادی را لحاظ نکنند ."
این جملات و هزاران جمله از این دست ما را با ادبیاتی جدید آشنا می‌کند ، ادبیاتی که در آن قید نهی "نباید " بیشترین بار معنایی جمله را بر دوش می‌کشد . وقتی این نوع نگاه در جامعه حاکم ‌شود، هر کسی به خودش حق می‌دهد که برای دیگران تعیین تکلیف کند و این تعیین تکلیف کردن از ذره‌ذره‌ی کلمات یک جمله بیرون می‌زند . مهم نیست که کسی که این حق را به خود می‌دهد تا به دیگران دستور بدهد ، بازیکن پرسابقه‌ی تیم استقلال باشد یا یک مأمور ساده‌ی بهداشت یا معلم یا فردی هنردوست و یا مشاور خانواده و ... مهم این است که هنگام حرف زدن ، بار معنایی جملات آن‌ها چنان به یکدیگر شبیه است که خودبه‌خود شنونده را وادار می‌کند که لحظه‌ای با خود بیندیشید ، راستی چرا این همه باید و نباید در جمله‌ها رایج شده ؟ اما جالب این‌جاست که کلمه‌ی باید هم که تا حال نقش پررنگی را در روابط اجتماعی جمله‌ها ایفا می‌کرد ، رفته‌رفته دارد جای خود را با نباید عوض می‌کند و اگر وضعیت همچنان ادامه یابد احتمالاً از این به بعد شاهد کلماتی چون هرگز ، ابداً، اصلاً و بسیاری قیود نهی دیگری در ادبیات محاوره‌ای و پس از آن در ادبیات رسمی خواهیم بود . در طول سالیان ، در مراکز آموزشی ، در خانواده ،در محیط‌ ‌های اجتماعی ، در محل کار و هزاران جای دیگر به ما گفته‌شده که چه باید بکنیم . حتی در کتاب‌های بینش درسی دبیرستان در سال‌هایی که ما درس می‌خواندیم ، ایدئولوژی ،  مجموعه‌ای از بایدها و نبایدها تعریف شده‌بود که هیچ‌گاه معلوم نشد این تعریف از کجا ایجاد شد و مجموعه‌ی باورها یک‌دفعه جای خود را به مجموعه‌ی باید و نباید داد و از آن‌جا که آن زمان‌ها دچار فرهنگی به شدت ایدئولوژی زده بودیم – چون همان مجموعه‌ی باورها هم دارای نوعی استحکام و سختی است که امر نسبی را از حیطه‌ی ذهن انسانی خارح و تمام امور را مطلق جلوه می‌دهد – باعث شد که بایدها در جامعه رشد کنند و بزرگ شوند ، بزرگ شوند و چنان حجیم شوند که نسل برخاسته از میان بایدها ، یکدفعه به تمام آن‌ها پشت‌پا زند و پاسخ پشت پا زدن اما منجر به خلق واژ‌ه‌ی جدیدتری شود به نام " نباید". و کاشف کلمه‌ی نباید هیچگاه با خود نیاندیشد که این کلمه ادامه‌ی همان باید است اما با تاکید بیشتری و با بیانی خشن‌تر از قبل . به طور مثال این جملات را از قبل از اختراع نباید مرور می‌کنیم :
"هواداران استقلال باید صمد مرفاوی را تشویق کنند."
"هنگام سرما خوردگی باید از دست دادن به دیگران اجتناب کنیم ."
"هنگام امتحانات ، باید به مهمانی نرویم و کسی را به منزل دعوت نکنیم ."
و...
در شکل ظاهری این جملات از نظر معنایی تفاوتی وجود ندارد اما در حس واژگانی و یافتن معانی مستتر در هر متن که به آن دقیق می‌شویم متوجه تفاوت معنایی هولناکی می‌شویم که البته گوینده اگر نه خودآگاه اما به طور ناخودآگاه ، همان معنی را در نظر داشته که از قید نباید به جای باید استفاده نموده‌است و تازه این تفاوت در حالی ایجاد شده که ما همچنان با جملاتی با فعل نهی روبروییم که در تفاوت ایجاد شده ، " نون " منفی نهی از فعل به " باید" متصل شده تا زمختی و صلبیٌت خود را بیشتر نمایان سازد و خشونت کلام را عریان‌تر نشان دهد .  انگار اگر کسی تأکید نباید را درجمله‌اش را به‌کار نبرد دیگران از او حساب نمی‌برند و به حرفش گوش نمی‌دهند.
ریشه‌ی رواج این فرهنگ دستوری در هرجا که باشد و منبعث از هر نوع شرایط اجتماعی که باشد ما را از این موضوع غافل نمی‌کند که با وجود مخالفت فردفرد ما با "نبایدها" در درجه‌ی اول و بعد با "بایدها " ، همچنان در ذهن خود و برای دیگرانی غیر از خود ، نبایدهای زیادی را تعریف می‌کنیم و گاه دامنه‌ی این تعاریف تا آن‌جا گسترش می‌یابد که نبایدها دامن خودمان را هم می‌گیرد و نمی‌توانیم دست از پا خطا کنیم . در واقع تک تک افراد یک جامعه ، با تاریخ و حوادث حال و گذشته‌ی مشترک ، به سمت ادبیاتی هدایت می‌شوند که بیانگر شرایط اجتماعی و فرهنگی قرار گرفته در آن هستند اما خطر آن‌جاست که این خشونت عریان در کلام ، راه بر هر نوع آزاد اندیشی و تخیل هنری سد می‌کند و در سرزمین بایدها ، هیچ هنری مجال رشد نمی‌یابد چون نمی‌تواند خود را از دایره‌ی بزرگ نهی‌ها بیرون بکشد و به این دلیل واضح که هنر ، زاییده‌ی آزادی و جولان جسم و روح است و در سرزمین نبایدها ، همان ذره هنر ِ رشد یافته و باقی مانده از دوره‌ی بایدها، به زودی به فنا رفته و نابود می‌شود ، بعد در سرزمین هولناکی زندگی خواهیم کرد که شاید بسیار تیره‌تر از سرزمین هرز الیوت باشد .

نگاه زنانه و چشم‌های بسته

دختر ، در زیبایی جوان‌ترین روزهای زندگی‌اش ، نگاهش به تنها سمتی رفت که می‌توانست سرش را به آن سو بچرخاند . به سمت دوربین کوچکی که از بالا گرفته‌شده ‌بود و بعد ناگهان خون از دهانش فواره زد و چشم‌ها و سمت نگاه ، هر دو با هم خاموش شد . آن نگاه ، آن آخرین نگاه معصومانه اما حرف‌ها در خود نهان داشت و برای همیشه در ناتمامی خود ماند. آن نگاه گذشته از یادآوری معصومیت بی‌پایانش به یادمان آورد که ما نگاه زنانه – مادرانه‌‌مان را مدت‌ها ست که از دست داده‌ایم و به دیده‌ی خشم و غرور به جهان می‌نگریم نه از سر مهربانی . این نگاه برای ما یادآورد گروه بزرگ از جمعیتی است که نادیده گرفته‌شده ، نه تنها خودش و تمام هستی و آزادی و حقوقش که حتی نگاهش ، نیز.آن قدر که حالا رهبران ِ جوان‌ها و میان‌سال‌هایی که در خیابان‌ها به دنبال صدای خود و حقوق نادیده‌گرفته‌شده‌ی خود هستند ، مدام باید یادآور باشند که با خشونت به جایی نخواهیم رسید ، که یارانشان را به پرهیز از خشونتی ترغیب می‌کنند که سال‌ها در آن بزرگ شده‌اند . در اجتماعی که چون خانواده‌ای بزرگ که مادر ِ خانه در آشپزخانه‌اش زندانی باشد و پدر به امور بچه‌ها برسد . حالا این بچه‌ها بزرگ شده‌اند ، این بچه‌ها خواسته‌هایی دارند که تاحال مجالی برای بروزش نیافته‌اند اما چون  با زبان پدرانه با آن‌ها سخن گفته‌شده و آن‌ها مادرانشان را در گوشه‌های افکار و اندیشه‌های خود نمی‌یابند ، سخن گفتن با آن زبان را نیز کمتر می‌دانند.مادر برای آن‌ها عنصری مقدس و دور از دسترس در کنج آشپزخانه بوده که حرف‌های آن‌ها را نمی‌دانسته چیست و حالا این بچه‌ها دارند یاد می‌گیرند که زبان سکوت مادرانشان را دریابند.گام به گام با نگاه او با هستی و جهان پیرامون خود آشنا شوند.

ما در این سال‌ها ، در ابتدا در تمام رسانه‌های دولتی  با حذف یا تحقیر زن مواجه بوده‌ایم . این نگاه چنان گسترش یافته که در سریال‌های تلویزیونی برخلاف معمول اکثر اسطوره‌ها و افسانه‌ها ، زن ، نه عنصری معصوم که اهریمن نمایانده می‌شود و یا در بهترین شکلش انسان نادان معصومی که خوب را از بد نمی‌فهمد و در مقابل ِمرد معمولا مطیع و ساکت است .این اندیشه کم کم به ادبیات و شعر و سینمای غیردولتی هم راه یافت و همان‌طور که زنان پوشیده در حجاب در گوشه‌ی خیابان‌ها در سیاهی حجاب خود از دیده‌ها محو می‌شدند ، از ذهن‌ها نیز رخت بربستند و بعد ادبیاتی زنانه شکل گرفت که زنان ذره ذره خود را در داستان‌ها و شخصیت‌های خود بازمی‌یافتند . اما این نوع  نگاه ، باعث شد که آن‌ها نگاه مردانه‌ی خود را به جهان از دست بدهند . آن‌ها در اندیشه‌ی انتقامی هولناک و مخفیانه از جهان مردانه بودند ، جهانی که دیگران برایشان ساخته بودند و کم کم در آثار فیلمسازان مرد نیز این نوع نگاه مظلوم نمایانه به زن نیز نمود یافت . نمونه‌اش فیلم به همین سادگی کار رضا میرکریمی است که در نقطه‌ی مقابل این نگاه با اثری چون کافه پیانو مواجه می‌شویم که بیانگر خشم نگاه مردانه از جهان زنانه‌ای ست که درصدد انتقام از اوست ، گو این‌که نویسنده‌ی کافه پیانو بعد در موضع‌گیری سیاسی‌اش نشان داد که چگونه سمت قدرت را گرفته و بر نگاه مردانه‌اش تاکید کرده است.

حرف من اکنون تنها این نیست ، زنانی که در خیابان‌ها به دنبال صدای خود هستند یا آن‌ها که در گوشه‌ی زندان‌ها با اعتصاب غذا قدرت جسمانی خود را محک می‌زنند ، حکایت از دردی چنان گویا دارند که نیازی به بیانش نیست . مادرانی که در چادرهای سیاه خود ، کلاغانه غم خود را درپارک‌های پاییزی فریاد می‌کشند ، گذشته از آن که به دنبال صدای بچه‌های خود هستند که داغ آن‌ها بر دلشان حک شده ، دارند خسته‌شدن خود را از  تحقیری بی‌پایان در بی‌صدایی زنانه‌ی خود فریاد می‌زنند .

ما در این روزها بیشتر از همیشه و هر وقت دیگری به نگاه کردن به جهان با چشم‌های زنانه محتاجیم. نگاهی که در آن خشونت و کشتار تقبیح می‌شود و تمام فرزندان یک خانواده به یک چشم نگریسته می‌شوند ، حتی اگر آن فرزند، باتومی به دست گرفته باشد تا بر سر برادر و خواهر خود بکوبد تا خشم جهان مردانه‌ای را فریاد بزند که او را چنین بارآورده . نه ! ما گاندی و ماندلا نداریم ، چنین اندیشه‌ای در ذهنیت اقتدارگرای ایرانی نمی‌گنجد یا حداقل دیرزمانی طول خواهد کشید چون ریشه‌های فرهنگی اندیشه‌ی بدون خشونت در سرزمینی که مدام مورد تاراج اقوام بوده  چندان منطقی نمی‌نماید چه رسد به این‌که ناگهان در برشی از تاریخ معاصرمان که همه چیز دست به دست هم داده و عرصه‌ای فراهم شد که  زن – شیطان تا حد امکان از عرصه‌ی اجتماع حذف شود و احترام گذاشتن به او تبدیل به تحقیر او در گوشه و کنار خیابان شود و جای عاشق و معشوق نیز گاه حتی با یکدیگر عوض شود، در چنین شرایطی بود که نگاه مادرانه هم از چشم‌ها رخت بربست.

دختر چشم‌های معصومش را فروبست تا  به یادمان آورد که ما نگاه مهربانانه- مادرانه را فراموش کرده‌ایم.

یک سحابی در راهی شیری

مترجم حس‌های گمشده از میان ما رفت . رفت تا در جایی با مارسل پروست بنشیند و با هم به مرور زمان‌های از دست رفته پردازند . زمان‌های از دست رفته‌ای که ترجمان آن  به فارسی کاری غیر ممکن می‌نمود . مهدی سحابی مترجم و نقاش چند شبی ست که آرام گرفته درگوشه‌ای از جایی که ما نامش را غربت گذاشته‌ایم اما عجیب این که وقتی شنیدم در ایران نبوده ،شکر خدایی گفتم که در ایران نبوده . شاید از آن رو که بر این باور بودم ، روزهای آخر زندگی‌اش را به تلخی سپری نشده . سحابی  از ساکت‌ترین مردان اهالی قلم بود و کار سترگ او در ترجمه‌ی در جستجوی زمان از دست رفته‌ی پروست  هم باعث نشد که چهره‌ای مطبوعاتی به خود گیرد هرچند که بارها درباره‌ی  این کارش حرف زده بود و همین اواخر بود که گفته‌بود شاید اگر دوباره به ترجمه‌ی این اثر دست بزند کمی آن را روان‌تر کند . اما مهم این است که او با این ترجمه نوعی زیباشناسی را در ما زنده کرد که تا حال اگر هم که بود اما ناشناخته بود ، تمامی حس‌های گمشده‌ی آدمی در یک جا گرد می‌آیند تا اثری خلق شود که  درباره‌ی از دست رفتن زمان‌های دور است اما شامل مرور زمان نمی‌شود . پدیدار شدن حس زیباشناسی جدیدی در ما با مطالعه‌ی صبورانه‌ی این کتاب عظیم ، مرا یاد این پاراگراف در " طرف خانه ی سوان " می اندازد ، ان جا که نویسنده درباره ی ماه سخن می گوید :

" گاهی در آسمان بعد از ظهر ، ماه ، سفید، چون ابری کم پشت ، دزدکی ، بی‌جلوه ،می‌گذشت، چون بازیگری که زمان بازی‌اش نرسیده‌باشد و بخواهد چند دقیقه‌ای، با آرایش و جامه‌ی عادی ، بی‌سر و صدا و بی‌آن که کسی خبر شود ، بازی دوستانش را از تالار تماشا کند . از دیدن تصویرش در تابلوها و کتاب‌ها لذت می‌بردم ، اما این آثار هنری – دست کم در نخستین سال‌ها ، پیش از ان که بلوش چشمان و ذهنم را به هارمونی‌های ظریف‌تری عادت داده‌باشد -  با آن‌هایی که ماه را امروز به نظرم زیبا می‌نمایانند و در آن زمان در آن‌ها بازش نمی‌شناختم بسیار تفاوت داشت . مثلا رمانی از سنتین، یا منظره‌ای از گلیر که در آن‌ها ماه ، روشن و آشکار چون داسی سیمین در آسمان به چشم می‌زد ، آثاری با ناتمامی ساده‌لوحانه همانند برداشت‌های خود من که خواهران مادربزرگم از این که دوستشان می‌داشتم بسیار ناخرسند بودند . عقیده‌ی آن دو این بود که باید آثاری در دسترس کودک گذاشته شود که او اول با پسندیدنشان خوش‌ذوقی‌اش را نشان بدهد ، آثاری که چون بزرگ می‌شویم قطعا دوست می‌داریم . بدون شک از این‌رو که آن دو زیبایی‌های هنری را چیزی چون اشیاء لمس شدنی مجسم می‌کردند که چشم ، باز ناگزیر می‌بیندشان ، بی‌آن که نیازی داشته بوده‌باشد همتاهای آن‌ها را آهسته آهسته در دل خود بپروراند."

آناخماتوای شاعر به حق گفته که قرن بیستم سه نهنگ داشت : " مارسل پروست ، جیمز جویس و فرانتس کافکا " و سحابی با ترجمه‌ی اثر یکی از این سه ، نامی بزرگ از خود به جای گذاشت چه به خاطر خطر کردن و وارد شدن به قلمرو حس‌های نویسنده‌ی بزرگ و چه به خاطر ماندگاری این اثر در زبان فارسی، دور نیست روزی که گفته شود او نهنگ ترجمه ی فارسی بود . کسی که در راه بی پایان هنر و در سیالیت جاودان شیری رنگش ،  چون یک سحابی گذر کرد  . روزگار بدی ست که اهالی قلم و هنر چنین پر شتاب می‌روند و ما در رفتنشان از آن ها یاد می‌کنیم .

همه‌ی ترس‌های ما

انسان به محض آن‌که خود را در جهان هستی بازشناخت ،با حس ترس آشنا شد . ترس چون آتمسفری پیرامون انسان را دربرگرفت آن‌قدر که زندگی انسان تبدیل به مقابله‌ای تمام عیار در برابر آن شد .بعد انسان برای ترس‌هایش نام‌هایی گذاشت و بر آن‌‌ها که نتوانست فائق آید ، طلسمی برایشان تراشید . رب النوع رعد،رب النوع توفان ، رب النوع‌های زیرزمین و مرگ ....این‌ها حرزهایی بود که انسان اولیه در مقابل ترسش از طبیعت به گردن می‌آویخت ، برایشان قربانی می‌داد و گاه اگر تمام هستی‌اش را هم بر باد می‌دادند باز همچنان مطیع‌شان بود که چاره را در اطاعت از سوژه‌ی ترس می‌دانست .

اما انسان بزرگ شد و با بزرگ شدن انسان ، ترس‌های او هم شکل‌های پیچیده‌تری به خود گرفتند . ترس از ایمان به خاطر از کف رفتن عقل ، ترس از کفر به خاطر از دست دادن ایمان ، ترس از منزلت اجتماعی و از بین رفتن‌اش ، ترس از مرگ _ همان ترس عتیق همیشگی- ترس از فقر ،  ترس از بیماری، بیکاری ، عشق ، رنج و...در هر کدام از این‌ها که دقیق می‌شویم می‌بینیم به تعداد آدم‌های روی زمین شکل‌های گوناگونی به خود گرفته‌است و دو نوع ترس یکسان را پیدا نمی‌کنیم که در دو فرد مختلف به یکدیگر شبیه باشند .این ترس که چون ویروسی عظیم تکثیر می‌‌شود تمام زندگی ما را زیر سوال می‌برد و تمام عمر را در جستجوی راهی برای مقابله یا فرار از آن به‌سرمی‌بریم آن‌قدر که معنای انسانیت گاه چیزی نیست جز مقابله‌ی دائم و مستمر با ترس احاطه‌شده ، چنان که بزرگترین سوال فلسفی تاریخ انسان رقم می‌خورد : " بودن یا نبودن ، مساله این است ."

ترس، اثر دومیه

با این وجود ترس محاط بر ما نه تنها امری منفی و مذموم نیست که معنای حرکت انسان در طول تاریخ است ، شاید نحوه‌ی مواجهه با ترس است که شکل و قدرت آن را می‌سازدو یا بستگی به میزان باورپذیری یا ناباوری ما دارد.ترس‌ها هرچند ما را محاصره کرده‌اند اما در عین حال به زندگی ما شکل و معنا می‌بخشند ، ترس و فکر ِ رهایی از آن همچنین تاریخ اندیشه‌ی سیاسی را رقم زده است و انسان با اندیشه‌ی رهایی از ترس‌هایش پیش می‌رود و چون بر ترسی فائق آید ، ترسی دیگر از دل آن ققنوس‌وار سربرمی‌کشد و مبارزه‌ی همیشگی انسان با آن ممتد می‌شود . با این همه اما ترس‌های هرکس به اندازه‌ی شخصیت و تفکر اوست و ترس هر فرد شکل و رنگ و طعم و بوی خود را دارد . در بین انواع ترس‌ها ،برای یک نفر شاید ترس از دست دادن رویاها از همه هولناک‌تر باشد، رویاهایی که به خاطر رویا بودنشان چنان گسترده‌اند که گاه گمان می‌کنم زیستن بدون آن‌ها ، افتادن در سراشیبی هولناکی ست که هیچ حرزی نمی‌تواند ، ترس‌هایمان را پاسخ گوید .شاید به همین دلیل است که ترس‌های شاعران بیشتر به دل می‌نشیند وقتی که از اعماق رویاهایشان ، ترس را بیرون کشیده‌ و به آن شکل داده‌اند، اعترافی تلخ و دردناک و اعلام مبارزه‌ای تمام‌عیار با ترس‌ها:

من از پلک گشوده‌ی این پنجره‌ها می‌ترسم

باید بروم جایی دور

(سید علی صالحی )

سرت را پنهان کن
پیشانی‌ات شاهراه دیوهاست
شیارهای میانی پر از شیهه
من از اسب می‌ترسم
(علی شهسواری)
هراس من باری همه از مردن در سرزمینی ست
که مزد گورکن
از آزادی آدمی افزون باشد
(احمد شاملو )

لاعلاج

چندی نبودم . بودم همین جا و نبودم جای خودم . نقل مکان و به دندان گرفتن اثاث و اثاثیه از یک خانه به خانه ی دیگر همراه شد با آنفلونزایی که این روزها همه جا مد شده و نتیجه این شد که هر روز صبح که از خواب برمی خیزم به اولین چیزی که فکر می کنم این باشد که چقدر سرگیجه ام بهتر شده یا هنوز تب دارم یا نه و چند ساعت می توانم بنشینم و مطالعه ؟! هرگز ! دریغ از یک فصل خواندن کتابی، تنها چند صفحه ای برای رهایی از عذاب وجدان .
بیماری چنان همه چیز را در خود فرو برد که در کوتاه مدتی تبدیل به کسی شدم که به کوچکترین ضعف ها و دردها یش فکر می کند و این که چطور از پس آن برآید . امروز یک هفته ی شوم گذشت . یک هفته ای که تنها دل مشغولی ام ، تماشای سریال لاست بود که هر چه به آخرش نزدیک می شد ، به طرز ناامید کننده ای داستانش ضعیف می شود -و دیدن خواب های طاق و جفت ، وچه هولناک خواب ها و داستان هایی . اگر قرار باشد خواب ها سرزمینی باشند که زمانی در آن زیسته ایم یا بعد خواهیم زیست ، گمان می کنم چندین مرحله از حیات را باید طی کنم که فرصت سرزدن به قلمرو ی خواب های این چند روز را داشته باشم .
به هر صورت این چند روز گذشت . و آمده ام که بنویسم . شرمنده از دوستانی که نتوانستم مثل همیشه از نوشته هایشان بهره برم و از دیگر دوستانی که آمدند ، دعوتی کردند برای دیدن نوشته هایشان و دعوتشان بی پاسخ ماند . در دوسه روز آینده با نوشته های تازه ای غبار از تن این خانه خواهم زدود .

لوح

در تاریک‌ترین نقطه‌ی دنیا نشسته‌است . هیچ چیز را نمی‌بیند و نمی‌داند در ته چاهی‌ست یا در دل غاری. زنی در آستانه‌ی تاریکی پیدا می‌شود ، بلند بالا و سیاه‌پوش . در آن‌جا که ایستاده پشتش به نور است و صورتش رو به تاریکی اما به وضوح خطوط صورتش دیده‌می‌شود . لوحی را دردست دارد که موهای سیاه افشانش به دور آن ، شکوه‌اش را بیشتر کرده ، مثل حاشیه ای بر یک تابلو . می‌گوید : بخوان . نمی‌تواند ، چون در تاریکی ، جز صورت زن چیزی نمی‌بیند.می‌گوید نمی‌تواند . لوح را بر زمین ، جلوی پایش می‌اندازد بی‌که ذره‌ای خم شود . همان طور نشسته به طرف لوح می‌رود ، نگاهش می‌کند . حروف و اعدادی را به زبان‌ها ی مختلف به رمز نوشته‌اند . درمی‌یابد که کشف آن رموز کلید آزادی‌اش از تاریکی‌ست . در حین کشف حروف و اعداد منقوش بر لوح درمی‌یابد که برخی از آن ها به خط هیروگلیف و برخی زبان‌ها یباستان هم هست . باید آن‌ها را دسته‌بندی کند تا ببتواند به رمزشان پی برد اما قلم و کاغذی ندرد که دسته‌بندی هایش را بنویسد تا حفظ شود ، چاره‌ا یندارد و همه‌چیز را به حافظه می‌سپارد . کاری طاقت‌فرسا را شروع نموده که هر چه پیش می‌رود ، ذهنش روشن و روشن‌تر می‌شود. خستگی تمام وجوش را پر کرده اما او همچنان مشغول است و در سرمای ناشی از تاریکی خیس عرق شده آن‌قدر که وجود زن را از یاد برده .
بعد خود را بیروه غار می‌بیند ، همان‌جا درمی‌ابد که مکان تاریکش غاری عمیق بوده . به مردمی که اطرافش ایستاده‌اند و توجهی به او ندارند ، ماجرا را شرح می‌دهد . کسی حرف‌هایش را گوش نمی‌کند یا توجهی به او ندارند ، آن‌ها نگاهشان به سمت نامعلومی‌ست و درباره‌ی چیزی حرف می‌زندد که ارتباطی به او ندارد . تک و توکی که حرف‌هایش را شنیده‌اند ، باور ندارند. او لوح را به عنوان مدرک شهادت نشانشان می‌دهد اما می‌بیند لوحی را که در دست دارد، تکه کاغذ بی‌ارزشی ستکه چیزها ی معمولی رویش نوشته‌شده ف همان‌طور که کاغذ را مچاله می‌کند به آن ها یادآوری می‌کند که زنی از آن‌جا ازکنار آن‌ها گذشته و آن‌ها باید او را دیده‌باشند .آن‌ها به حرفش گوش می‌دهند و بعد رویشان را به سمتی می‌گیرند که دیگران گرفته‌اند . از جمعیت فاصله می‌گیرد و به دنبال زن همه‌جا سر جا می‌چرخاند تا در نقطه‌ای از ساحل ، او را می‌بیند که به طرف آب‌ها می‌رود ، به سویش می‌دود اما به او نمی‌رسد . کشتی بزرگی آن‌جا منتظر زن است تا سوار شود. ا زهمان‌جا که ایستاده با خود عهد می‌کند که اگر زن برگشت و پشت سرش را نگاه کرد به معنا ی آن است که برمی‌گردد اما اگر برنگشت ، بدان معناست که هرگز او را نخواهد دید . زن برمی‌گردد. نمی‌داند به او نگاه می‌کند یا به چیزی که در پشت سر اوست اما نگاهش کوتاه است و پاهای برهنه‌اش را بر شن‌های ساحل می‌گذارد و می‌رود . حالا مردم ، سمت نگاهشان را رها کرده اند و دور او جمع شده‌اند . می‌گوید ، او می‌آید ...می آید. در نگاه آن‌ها هیچ نشانی از باور یا عدم باور نیست . نگاهشان سرد است . کسی او را ندیده . او روزها و سالیان را کنار دریا سپری می کند و پیر می‌شود تا او بیاید. هیچ چیز را نمی‌بیند نه موجی ، نه طلوعی نه غروبی از دریا ، تنها نگاهش به سمتی از دریاست و کاغدی که حالا دیگر نداردش.

به یاد شاملوی بزرگ

انگار همین دیروز بود که در خیابان های گرم تهران با حال نزار و خسته و بی خود از خود ، در تشییع جنازه ی شاملو می رفتیم . دوستانم را گم کرده بودم و چنان ناباورانه راه می رفتم که دوستی از روبرویم درآمد و به شوخی گفت : " بابا این جور که تو هستی هر کی ببینه خیال میکنه تو آیدایی "
نه ! من آیدا نبودم ، نیستم من ، اما رفتن آن بزرگ مرد برایم فاجعه ای بود که باور کردنش از گنجایش ذهنم فراتر بود . همان جا بود که منوچهر آتشی را دیدم ، کنار پیاده رو، نشسته بر صندلی چرخدارش و با خود گفتم : " غول های ادبی ما  انگار دارند یکی یکی می روند و بعد ما باید چه کنیم ؟ "
این روزها دارم به همین فکر می کنم که در نبودن شاملو ، باز هم ترانه ها و اشعارش مرهم جان ماست . اما شاملو نیست و جایش خالی ست  آن قدر که  ترانه ی این روزهایمان را گم کرده ایم .
سال هفتاد و نه ، سال بدی بود . نمی دانم الان جواد فاضل و حکیمه - همسرش  - کجایند ، چون آن ها هم مثل من دلتنگی بزرگ آن سال را در قبرستان ظهیر الدوله به خاطر دارند چند روزی قبل از درگذشت شاملو که دوست عزیزمان چه دردناک و بلند بلند بر مزار فروغ برایمان مرثیه ی  لورکا بر مرگ ایگناسیو سانچزمخیاس را می خواند و می گریست :
در ساعت پنج عصر
درست ساعت پنج عصر بود
پسری پارچه ی سپید را آورد
در ساعت پنج عصر
سبدی آهک ،از پیش آماده
در ساعت پنج عصر
باقی همه مرگ بود و تنها مرگ
در ساعت پنج عصر
باد با خود برد تکه های پنبه را هرسوی
در ساعت پنج عصر
و زنگار ، بذر نیکل و بذر بلور افشاند
در ساعت پنج عصر
اینک ستیز یوز و کبوتر
در ساعت پنج عصر
رانی با شاخی مصیبت بار
در ساعت پنج عصر
ناقوس های دود و زرنیخ
در ساعت پنج عصر
کرنای سوگ و نوحه را آغاز کردند
در ساعت پنج عصر
در هر کنار کوچه ، دسته های خاموشی
در ساعت پنج عصر
و گاو نر ، تنها دل برپای مانده
در ساعت پنج عصر
چون برف  خوی کرد و عرق بر تن نشستش
در ساعت پنج عصر
چون "ید "فرو پوشید یکسر سطح میدان را
در ساعت پنج عصر
مرگ در زخم های گرم بیضه کرد
در ساعت پنج عصر
بی هیچ بیش و کم
در ساعت پنج عصر
تابوت چرخداری ست در حکم بسترش
در ساعت پنج عصر
نی ها و استخوان ها در گوشش می نوازند
در ساعت پنج عصر
تازه گاو نر به سویش نعره برمی داشت
در ساعت پنج عصر
که اتاق از احتضار مرگ چون رنگین کمانی بود
در ساعت پنج عصر
قانقرایا می رسید از دور
در ساعت پنج عصر
بوق زنبق در کشاله ی سبز ران
در ساعت پنج عصر
زخم ها می سوخت چون خورشید
در ساعت پنج عصر
و در هم خرد کرد انبوهی مردم دریچه ها و درها را
درساعت پنج عصر
در ساعت پنج عصر
آی ی ، چه موحش پنج عصری بود
ساعت پنج بود بر تمامی ساعت ها
ساعت پنج بود
در تاریکی شامگاه
ایلنان ، خواند و خواند و ما چون خواب زده هایی در گورستان با او گریستیم و گریستیم و بعد رفت . روز بعد برای ما که در تهران مانده بودیم ، روز تشییع  شاملو بود .
سال هفتاد و نه ، سال بدی بود آن قدر که گمان نمی کردم بدتر از آن سالی را در روزگارم ببینم . اما این سال های بد تمامی ندارند .

لبخندِ عروسک

پیرزن و عروسک ها (8)

خواب نمی‌دید پیرزن . به‌یاد داشت که مدت‌هاست دیگر خواب نمی‌بیند.بیدار بود و مثل خواب‌زده‌ها با کاغذی در یک دست و زنبیلی به دست دیگر که فراموشش کرده‌بود ، بال‌های باز چادرش را روی زمین کشاله می‌داد و در طول خیابان می‌گذشت.روی کاغذ آدرسی نوشته‌بود که او به دنبال آن ، در جستجوی نام و شماره‌ی خیابان‌ها به هر طرف سر می‌چرخاند اما شلوغی جمعیت نمی‌گذاشت که چیزی ببیند . شتابی هم نداشت زن و تنها گام‌هایش بودند که او را از دالان جمعیت به جلو می‌کشاندند .

خیابان در ازدحام جمعیت سراسر رنگ بود ، جلوه‌ی رنگ‌ها چشمش را می‌زد ، به‌یاد نداشت که تا حال این همه آدم را یک‌جا دیده‌باشد آن هم نه در یک خیابان که از هر چارراهی که می‌پیچید ، باز جمعیتی بود که دهان‌های‌شان به خشم یا شادی باز و بسته می‌شد و چشم‌ها گاه می‌گریست و گاه می‌خندید . در بی‌خودی‌ایی که گام برمی‌داشت صدایشان را نمی‌شنید و تنها حرکات هماهنگ‌شان را در عقب رفتن می‌دید که تا او را می‌دیدند برایش راه می‌گشودند و او از میان‌شان می‌گذشت . صورت‌ها برایش آشنا بودند اما نمی‌شناخت . خیلی وقت بود که کسی را به‌یاد نمی‌آورد گو این‌که می‌دانست کسی برایش نمانده که بخواهد به دنبال نشانی از آشنا باشد، فقط با کاغذی در دست که حالا رفته‌رفته از رطوبت کفِ دست داشت مرطوب و مچاله می‌شد ، به سمتی می‌رفت که آدرس روی کاغذ را پیدا کند . جمعیت با تمام ازدحام‌اش ، راه را بر او تنگ نکرده‌بود و او از دالان‌های انسانی ، از صورت‌های خشمگین و عرق‌‌گرفته می‌گذشت تا باران گرفت و بعد خودش را در بازار سبزی‌فروش‌ها یافت . تازه آن‌جا بود که یاد زنبیل توی دستش افتاد و این‌که نمی‌دانست چه می‌خواسته بخرد . تا توانست سبزی خرید ، از هر چه بود و راهِ آمده را از حاشیه‌ی پیاده‌روها گذشت . جمعیت هنوز تک و توک دیده‌می‌شد ولی نه آن‌طور که او از آن گذشته‌بود .

کلید را که به در انداخت و وارد حیاط شد ، با خود فکر کرد خانه دارد از هم وامی‌رود ، سال‌ها بود که آن خانه‌ی کلنگی را نگه داشته‌بود . با چوب برای خودش روی بهارخواب ایوانی زده‌بود که باد در طول زمان ایرانیت‌هایش را برده‌بود و حالا داربست خالی با چوب‌های شکم‌داده ، بدجوری حس ویران‌شدن خانه را به سرش می‌کوفت . در را بست و سبزی‌ها را همان‌جا توی حیاط پهن کرد ، نشست و با حوصله تک‌تک برگ‌ها را از ساقه‌ها جدا کرد و در تشت ِآب ریخت و آب‌کشی کرد . بعد به زیرزمین رفت و اجاق‌گاز چارپایه‌ای را از زیر خرت و پرت‌ها بیرون کشید و آورد در حیاط گذاشت ، رویش را تمییز دستمال کشید و غبارش را گرفت و بعد شلنگ بلند گاز را به زیرزمین برد و به لوله‌ی گاز متصل کرد ،درقابلمه‌ی بزرگ آب ریخت و گذاشت تا نخودها بپزد و سبزی‌ها را به آن اضافه‌کرد ، فکر کرد به تمام همسایه‌ها آش می‌دهد .

قابلمه داشت توی حیاط قل‌قل می‌کرد که از پله‌های زهوار دررفته بالا رفت ، روسری‌اش را برداشت و روبروی طاقچه‌اش ایستاد ، عروسک‌ها ، یادمان گذشتگانش ، چیزی به یاد او نمی‌آوردند ، گو این‌که برخی از آن‌ها را از یاد برده‌بود و نمی‌دانست کدام عروسک برای خاطره‌ی چه کسی است . دالان جمعیت از ذهنش بیرون نمی‌رفت و چهره‌های آشنای ناشناس . وقتی خواست برود به نظرش رسید که عروسکی به او لبخند می‌زند ، با تکان سر خیال بیمارگونه را از خود زدود و روی ایوان آمد تا موهایش را شانه کند . بافه‌ی گیسو را باز کرد و دندانه‌های شانه را لای موهای جوگندمی‌اش فروبرد . موهایش همیشه می‌ریخت و او همواره دستمالی را روی زمین پهن می‌کرد . سرش را که کامل شانه زد و خواست موهای ریخته را بردارد با تعجب دید که برخلاف همیشه فقط لاخ‌های سفید مو کَنده‌شده و موهای سیاه برجای مانده‌اند . آینه‌ی شکسته را به دست گرفت و خود را درآن دید. این‌بار موها را پشت سر بافه نکرد ، بلکه آن‌ها را روی سر گوجه‌کرد و با گیره محکم بست ، بعد روسری را به سر کشید و کاسه‌های خالی را دور قابلمه چید .

وقتی آش را به در خانه‌ی همسایه‌ها می‌برد ، برخی با لبخند معناداری کاسه را می‌گرفتند و برخی اصلاً او را در آن کوچه ندیده‌بودند ، کاسه‌ها را خالی می‌کردند و باز به او برمی‌گرداندند . به خانه که برگشت خستگی رضایت بخشی از سر و کول‌اش بالا می‌رفت . با خود گفت باید فکری به حال چوب‌های روی ایوان بکند ، بدجوری نمای خانه را ویران‌کننده نشان می‌دهد .

پ ن : 1- قسمت های قبلی این مجموعه را می توانید ازقسمت دسته های  ستون سمت راست ، عنوان "پیرزن و عروسک ها" ببینید .

2- ادامه ی داستان" زنی با بوی بد دهان " را در آن سوی دیوار بخوانید . دیدگاه های شما به خصوص درباره ی این داستان ، آن را تبدیل به داستان تازه ای خواهد کرد . با  پیشنهادهای شما درباره ی ادامه ی ماجرا داستان را پیش خواهم برد . منتظر ادامه نویسی ها ی شما در ان سوی دیوار هستم . سپاس

حضور کیچ در ذرات جامعه

کیچ در تعریف وسیع ، عبارت است از  جایگزینی بدل به جای اصل که در عناصر فرهنگی بروز می یابد و چون خوره‌ای ذره ذره روح فرهنگ را می‌خورد و آن را از مغز تهی کرده و پوسته‌ای به جا ی می‌گذارد ، پوسته‌ای که به جای اصل می‌نشیند و مخاطب فرهنگی به جای مواجهه با هنر و دیگر عناصر فرهنگی اصیل ، با بدل‌های هنری و فرهنگی مواجه می‌شود.نکته این‌که در قلمرو گسترده‌ی فرهنگ ، شکل و محتوا (ظاهر و باطن) چنان درهم تنیده‌اند که اغلب جداسازی آن‌ها از یکدیگر غیرممکن می‌نماید و شایدبه همین دلیل معمولاً در شناخت هنر اصیل از کیچ دچار اشتباه می‌شویم .

وقتی رفتارهای اجتماعی به دلیل محدویت‌های اجتماعی و سیاسی و به تبع آن فرهنگی، به‌جای رفتارهای واقعی شهروندانی آزاد ،بدل و تقلیدی از جامعه‌ای مدنی باشد ، آن وقت است که کیچ رفته‌رفته خود را نشان می‌دهد و ابتدا به درون ساخت‌های هنری نفوذ کرده و سپس تمام شئون فرهنگی را دربرمی‌گیرد . نویسنده‌ای که در نوشتن آزاد نباشد ، نه تنها فقط به خاطر محدویت‌های اجتماعی ، بلکه به دلیل وجود خودسانسوری ِ ناشی از ترس ِ نهادینه‌شده‌ی زیستن در اجتماع ِ محدودکننده ، اثرخلاقه‌اش گذشته از آن‌که عاری از صداقت هنری خواهدشد، نیز به معضل  شکل تقلیدی هنر گرفتار می‌شود . این نویسنده – شاعر (و به طرز شگفتی‌آوری در سال‌های اخیر شاهد رشد و ظهور چنین طبقه‌ای بوده‌ایم) که  از طریق مطالعه‌ی آثار دیگر نویسندگان با سبک و مکتب‌های جدید ادبی آشناست ، دست به تجربه می‌زند ، نتیجه‌ی نهایی اما به دلیل همان ترس نهادینه شده از یک طرف و نبود خلاقیت اصیل هنری از سوی دیگر و همچنین وجود ناخودآگاه جمعی ِ ذهن نویسنده که خواه ناخواه طالب بدل به جای اصل است ، تبدیل به اثری  تهی از محتوا می‌شود که ظاهر را رعایت کرده اما عاری از اصالت هنری‌ست و ذره ذره به همگنان خود نیز یادآور می‌شود که چگونه بدل را به جای اصل به کار گیرند و ذهن کیچ زده‌ی جامعه را نیز به این بدل هنری عادت دهند .

دلایل مختلفی باعث بروز کیچ درعناصر فرهنگی یک جامعه می شوند و برای شناخت آن راهی نداریم که به بازخوانی پوسته و یا ظواهر یک فرهنگ بسنده کنیم . نکته این‌که اصطلاح کیچ معمولاً درباره‌ی آثار هنری به کار می‌رود اما در این جا تعریف ما از هنر در زیر مجموعه‌ی عنصر بزرگتری به نام فرهنگ جای می‌گیرد. در نگاهی دقیق‌تر درمی‌یابیم که شرایط اجتماعی عامل اصلی ایجاد چنین پدیده‌ای است . در شوروی زمان استالین و در فوران فرار مغزها از آن کشور که  محدویت‌های سیاسی و فرهنگی عاملش بود ، جامعه  شاهد بروز پدیده‌ای به نام کیچ ِ گسترش یافته‌بود  که شورش‌های هنری پس از آن نیز  ، نتوانست به پالایش کامل هنر روسیه نائل آید .

کيچ در سال‌هاي اخير، بر همه‌ی شئون و جنبه‌هاي اجتماعي، فرهنگي و حتي فردي ما حاکم بوده‌است؛ و در همه‌ی امور اجتماعي و حتي سياسي،ما شاهد جايگزيني مو به موي بدل‌ها به جاي اصل‌ها هستيم، و اين يعني حاکميت و سيطره‌ی کيچ. "کيچ هر پديده‌يي را با جدا کردن آن از بافت اصلي‌اش به امري تزييني و نمايشي تبديل مي‌کند، و اين به قيمت قطع شريان‌هاي حياتي آن پديده است*."

کیچ البته در تمام جوامع راه خود را می‌رود اما فراگیری آن تا حد زیادی به عناصر اجتماعی مربوط است . برای پیش‌برد بحث،عناصر فرهنگی را در سه دسته‌ی کلی هنر ، مذهب و عرفان طبقه‌بندی کرده و به عنوان یک نمونه به کنکاش در پوسته‌های مذهب که بیشتر به روحیه‌ی اجتماع نزدیک است ، می‌پردازیم.

ظواهر مذهب، عبارتند از آن‌چه که از مراسم مذهبی جلو چشم قرار می‌گیرد به نحوی که بیننده در مواجهه با آن رفتار ِخاص مذهبی پی به میزان مذهبی بودن فرد مقابل می‌برد . نفوذ عنصر کیچ باعث شده که روز به روز شاهد ظواهر بیشتری از کیچ در زندگی مذهبی باشیم به نحوی که رفته‌رفته معنای مذهب با ظواهر آن قابل تعریف شده و نسل جدید تربیت شده در این حال و هوا نیز همان‌ها را به جای اصالت مذهب قلمداد کردهو به میزان علاقه و منش خود یا ازآن طرفداری می‌کند و یا دلزده می‌شود . درنگاهی کلی به چند سال اخیر ،شاهد بروز و ظهور بیش از پیش این عناصریم ؛ نشانه هایی چون تسبیح که گاه حتی به عنوان وسیله‌ای زینتی در دست خانم‌ها یا آقایان قرار می‌گیرد ، انواع و اقسام پوشش های مذهبی به اشکال مختلف برای خانم‌ها ، نوع آرایش سر و صورت به شکلی خاص برای آقایان و ... همه نشان از بروز فرهنگ ریا در جامعه دارند که نتیجه‌اش جایگزینی کیچ به جای مذهب اصیل است . کیچ وقتی در تمام عناصر فرهنگی خانه کرد – همان طور که این سال‌ها شاهدش هستیم – کم کم نسل شورش‌گری را به وجود می‌آورد که در مقابل آن موضع می‌گیرد ، چیزی شبیه شورش مدرنیسم بر علیه هنری که در اروپای قرن نوزده رسوخ یافته‌بود ، با این تفاوت که این شورش، فقط بر علیه هنر موجود نیست و تمام  بسترهای فرهنگی اجتماع را یکی‌یکی از وجود این عنصر ویران‌گر پاک می کند .

شاید بتوان شورش همه‌گیر نسل جدید را که تلاشی برای رسیدن به جامعه‌ای مدنی ست ، شورشی بر علیه کیچ ویران‌گر فرهنگی نیز قلمداد نمود ، نسلی که دیگر توان تحمل بدل را به جای اصل از دست داده و چون در دوره‌ی اوج گسترش کیچ رشد یافته و همواره در فرهنگ تربیتی‌اش مواجه با جایگزینی بدل به جای اصل بوده ، مصمم‌تر از نسلی‌ست که خاطره‌ای از اصالت ها داشته و راحت‌تر می‌توانست بدل ها را تاب آورد ، این نسل که خاطره‌ای نیز از اصالت‌ها ندارد در دستیابی بدان ، تشنه تر و حریص تر است و برای رسیدن به آن حاضر است تمام شئونات اجتماعی را زیر پا بگذارد تا به ذره‌ای از آن چشمه‌ی اصیل دست یابد .شورش نسل جدید نه تنها شورشی سیاسی و اجتماعی که شورشی بر علیه فرهنگ غالب است ، فرهنگی که یدی طولانی در جایگزینی بدل‌ها به جای اصل داشته ، شاید برای همین است که در این شورش گسترده ، نخبگان جوان پیشتاز بقیه شده‌اند .

------------------------------------------------------------------------------------------

• ^{روزنامه اعتماد – یونس تراکمه}
• ^{در همین صفحه از قول نجف دریابندری کیچ ، چنین تعریف شده :«... کیچ ،  عبارت است از شکل ارزان بهاي آثار هنري يا شبه هنري که براي «مصرف» طبقه متوسط تقليد يا تکثير مي شود. سرمشق اصلي کيچ ممکن است اثر والايي مانند ونوس ميلو يا داوود ميکل آنژ باشد، ولي کيچ ممکن است تا حد تقليد ناشيانه يي از سرمشق خود پايين بيايد..."}

^{*      میلان کوندرا در رمان بارهستی ، فصلی را به طور کامل به موضوع کیچ و ویژگی های اجتماعی بروز آن اختصاص داده است .}

پ ن : و یک داستان که نخواستم در صفحه ی اصلی باشد تا دوستانی که علاقه ای به خواندن داستان در وب ندارند ، در این جه با آن مواجه نشوند . داستان " زنی با بوی بد دهان " را این جا بخوانید .